دو ‌قطبی شدن جامعه عامل مهم شکاف عمیق میان نسل z با سایر نسل‌هاست

ما توانستیم پس از پیروزی انقلاب اسلامی و دفاع مقدس، مولفه‌های فرهنگی و اجتماعی غنی و اصیل خود را در جهان و بین مردم کشورهای غربی و جامعه کنونی خود حفظ و ترویج کنیم و این ترویج باعث ایجاد ارتباط بین نسل‌های دهه شصت و هفتادی شد.

شهید محسن حججی نمونه بارزی است که همگان فهمیدند که شکل‌گیری چنین شخصیتی با زنده نگهداشتن نام و یاد شهدا و ترویج باورهای دینی و تفکرات ارزشمند شهدا و فرهنگ ایثار و شهادت در بین نسل گذشته و امروز شکل گرفت.

برخی براین باورند که نه‌تنها بین نسل‌های پیش از انقلاب اسلامی شکاف عمیق نسلی ایجاد نشده بلکه پس از پایان یافتن دوران دفاع‌مقدس، نوجوانان و جوانان دهه هفتادی، هشتادی با وجود تبلیغات گسترده غربی‌ها در فضای مجازی و هجمه‌های سنگین فرهنگی غرب بر ایران، نسل z همچنان مانند نسل‌های پیشین، برای دفاع از کشور اعلام آمادگی می‌کنند، اجرای سرود سلام فرمانده در سراسر ایران اسلامی توسط گروه‌های سنی مختلف، گویای این حقیقت مهم است که نه‌تنها شکاف بین نسلی ایجاد نشده، بلکه رابطه‌ عمیقی بین نسل z و نسل‌های گذشته نیز وجود دارد. حال این نکته بسیار مهم است که چرا باید نسل‌های مختلف، مورد مطالعه قرار گیرند و این مطالعه و آگاهی‌بخشی چه تاثیرات مثبت و منفی بر جامعه خواهد گذاشت.

دکتر محمود مشفق، جمعیت‌شناس و عضو هیات علمی دانشگاه علامه طباطبایی در گفت‌وگو با روزنامه جام‌جم به سؤالات ما درباره نسل z و زومرها پاسخ گفته است.

چرا نتوانستیم الگوی رسمی کشور که همان الگوی ایرانی ــ اسلامی است را در بین نسل z دهه هفتادی، هشتادی نهادینه کنیم؟

اگر امروز گریزی به سطح جامعه بزنیم مشاهده می‌کنیم که برخی ارزش‌ها و باورهای دینی به‌خصوص موضوع پوشش رو به افول است. همه می‌دانند الگوی رسمی کشورمان در بین همه مردم جهان، الگوی فرهنگ ایرانی ــ اسلامی است و ما بنا به‌دلایل درونی و بیرونی نتوانستیم این الگوها را در نسل‌های جدید جمعیتی نهادینه کرده و به آن عینیت ببخشیم. شاید یکی از علت‌های اصلی این مسأله، وجود جذابیت‌های بصری و مادیگرایانه در فرهنگ غربی و ارزش‌ها، نگرش‌های غربی برای نسل z است که از طریق فضای مجازی، اینترنت و فناوری‌های نوین ارتباطی شکل گرفته است. در واقع وجود جذابیت‌های بصری، صنعت سرگرمی که پشت آن کارتل‌های بزرگ اقتصادی قرار دارند، در بستر فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی به‌طور برنامه‌ریزی شده و هدفمند توانسته نسل z را (دهه هفتاد، هشتاد و نودی) به خود جذب کند.

چه راهکارهایی را برای مقابله با هجمه‌های فرهنگی غرب در فضای مجازی برای نسل z یعنی همان نسل دهه‌های هفتاد، هشتاد و نودی در ایران پیشنهاد می‌کنید؟

واقعیت امر این است که ما هنوز نتوانستیم به‌طور موفقیت‌آمیز الگوی رسمی پیشرفت ایرانی ــ اسلامی را برای نسل جدید که بخش قابل توجهی آنها همان نسل z در ایران است، بازنمایی، الگوسازی و عمومیت‌سازی کنیم. یکی از راه‌های مقابله با هجمه‌های فرهنگی غرب در جهت آگاهی‌بخشی به نسل z همان دهه هفتادی و هشتادی این است که باید فرهنگ اصیل ایرانی ــ اسلامی را از طریق اقناع‌سازی موثر در بین نسل‌های جدید نهادینه و درونی‌سازی کنیم.

اقناع فکری برای نسل جدید (نسل z) خیلی مهم است، چون معمولا افراد در دوره‌ جدید برای این‌که بخواهند چیزی را بپذیرند اول باید از نظر فکری و احساسی اقناع شوند. اقناعی که برای این نسل صورت می‌گیرد باید نسبت به گفتمان‌های رقیب، قوی‌تر و جذاب‌تر باشد. یعنی نسبت به روایت‌ها، فرهنگ‌ها و سبک زندگی غربی‌ها قوی‌تر و جذاب‌تر باشد. اگر چنین عمل نشود در اذهان عمومی به این معنی خواهد بود که ما در عرصه فرهنگ نتوانستیم به‌طور موفقیت‌آمیز برای نسل جوان امروز فرهنگ‌سازی کنیم. بنابراین ما باید از ابزارهای ارتباطی جدید یعنی فضای مجازی به‌عنوان یک فرصت جدید نگاه کنیم نه تهدید.

چرا ترویج فرهنگ ایرانی ــ اسلامی بین نسل z بسیار مهم است؟

ابعاد فرهنگی و تأثیر آن، برخلاف باور برخی، به احداث مراکز آموزشی و فرهنگی خلاصه نمی‌شود. گستره فرهنگ و کار فرهنگی از جزئی‌ترین فعالیت‌های فردی تا جدی‌ترین مسئولیت‌های اجتماعی کشیده شده‌است و به تعبیر رهبر معظم انقلاب فرهنگ از اقتصاد هم مهم‌تر است. اصلاح فرهنگ عمومی از همه کارها مهم‌تر است؛ چون این کار، محور همه کارهای دیگر است. باید در فرهنگ و اخلاق عمومی مردم، روز‌به‌روز تحولاتی مثبت صورت گیرد و پیشرفت حاصل شود. زیرا فرهنگ یک ملت است که می‌تواند آن ملت را پیشرفته، عزیز، توانا، عالم، فناور، نوآور و دارای آبروی جهانی کند. ما با وجود فرهنگ غنی ایرانی ــ اسلامی همه چیز داریم. این فرهنگ غرب است که چیز با‌ارزشی برای جوامعی چون جامعه ما ندارد، زیرا عناصر فرهنگی این جوامع مختص خود آنهاست و با تاریخ و پیشینه فرهنگی ما همخوانی و سازگاری ندارد. آنها با تبلیغات گسترده در فضای مجازی سعی می‌کنند جوانان نسل z در ایران را به سوی فرهنگ خود جلب و فرهنگ و ارزش‌های مادیگرانه خود را به آنها القا کنند.

آینده نسل دهه هفتادی، هشتادی و نودی در ایران را چطور پیش‌بینی می‌کنید؟

آینده این نسل بستگی به سه نوع تعامل دارد؛ یکی نحوه تعامل فرهنگ رسمی ایرانی ــ اسلامی با این نسل است و این‌که چگونه نسل z می‌تواند با این فرهنگ تعامل کند و این تعامل به چه صورتی باید شکل بگیرد و به چه سمت و سویی برود. دوم تعامل این نسل با فرهنگ جامعه جهانی است این‌که چطور این نسل بتواند با فرهنگ غرب تعامل فعلانه و نه منفعلانه پیدا کند و سوم این‌که ما چگونه می‌توانیم فرهنگ غنی ایرانی ــ اسلامی را با استفاده از راهکارهای مناسب، در فضای مجازی الگوسازی کنیم و به آن عمومیت ببخشیم. جالب است بدانید این نسل، تغییرات هویتی بی‌شماری داشته است. ما اگر مسأله را به‌صورت گسترده در نظر گرفته و همه نسل‌ها را زیر یک چتر فرهنگی حمایتگرانه ببینیم این نسل می‌تواند احیا شود ولی اگر بخواهیم انفکاک ایجاد کنیم به‌تدریج یک عده زیادی با فرهنگ‌های بیگانه انس گرفته و از فرهنگ غنی کشور فاصله خواهند گرفت. بنابراین همه مسئولان و دلسوزان فرهنگی باید برای زنده کردن و احیای نسل z تلاش کنند. نسل z یک نسلی است که کنشگری خاص خودش را دارد و اصولا با مراکز رسمی فرهنگی کشور زیاد سازگاری ندارد و این امر به تعامل مراجع فرهنگ رسمی و خود این نسل بستگی دارد. ما اگر بتوانیم یک شمولیت، یک عام‌گرایی و یک هویت‌بخشی برای این نسل داشته باشیم، می‌توانیم بگوییم موفق عمل کرده‌ایم. در واقع نسل امروز را طوری می‌توان هدایت کرد که در جهت منافع کشور و فرهنگ سنتی و مذهبی ما حرکت کند، ولی اگر دایره‌ شمولیت و دربرگیرندگی خودمان را از این نسل محدود بکنیم، این نسل جدید با نسل پیشین و حتی فرهنگ ایرانی ــ اسلامی فاصله خواهد گرفت.

شکاف نسلی بین نسل z و نسل‌های گذشته چقدر می‌تواند برای جامعه و کشورمان خطرساز باشد؟

ما باید زمینه را طوری برای این نسل فراهم کنیم تا همه افراد جامعه در زیر یک چتر فرهنگی واحدی قرار گیرند، در آن صورت است که می‌توانیم این نسل را با نسل‌های گذشته همراه کنیم اما اگر این امر صورت نگیرد جامعه دچار دوقطبی شدن نسلی خواهد شد. به این معنی که یک قطبی مسیر و راهی را که خودش می‌داند را در پیش می‌گیرد و قطب دیگر هم در راستای فرهنگ رسمی کشور یعنی ایرانی ــ اسلامی قدم خواهد گذاشت و این مسأله مشکل‌ساز خواهد شد. چنانچه دیدیم در اغتشاشات اخیر بخش‌هایی از نسل z تحت تاثیر هجمه‌ها و هیجانات خارجی‌ها قرار گرفت و در راستای اهداف شوم آنها حرکت کرد. ما باید از دوقطبی شدن در بین نسل z و نسل‌های گذشته جلوگیری کنیم و نباید بگذاریم این دوقطبی شدن شکل بگیرد چون هم به ضرر همه نسل‌هاست و هم به ضرر منافع کشور خواهد بود.

آیا آینده متعلق به نسل z است؟ آیا در آینده‌ای نه‌چندان دور و به گفته برخی از مسئولان کشورمان ایران دچار بحران جمعیتی خواهد شد و ما جزو پیرترین کشورها می‌شویم؟

سه راهکار پیشنهاد می‌کنم.
راهکار اول: برای پیشگیری از بحران کاهش جمعیتی و افزایش جمعیت مردم ایران در آینده ابتدا بعد حمایت مادی و معنوی از نسل z مهم هست، آنها باید دیده شوند، به رسمیت شناخته شوند، با برخورد همدلانه و حمایتگری بی‌دریغ این نسل را می‌توان به موتور محرک خلاقیت و نوآوری و تولید تبدیل کرد. حمایت مادی و معنوی باید به این شکل باشد که بتوان چشم‌انداز روشنی را برای این نسل در سرزمین مادری ترسیم و ایجاد کرد‌، یعنی نسل z یقین بداند که در جامعه امروز و آینده ایران پیشرفت خواهد داشت و آرزوهایش تامین می‌شود. نسل z باید خیالش آسوده باشد که به اهداف شغلی و فردی که در ذهن دارد در کشور خودش دست پیدا می‌کند. ما باید بتوانیم چشم‌انداز آینده‌ای روشن را برای آنها رقم بزنیم. چشم‌اندازی مثبت که از طریق زمینه‌های تحصیلی مناسب و مهارتی و فرصت‌های شغلی فراهم می‌شود. با صراحت می‌گویم اگر نسل z در کشور خودشان به آینده امیدوار بشوند، بسیاری از مسائل و مشکلات این نسل حل خواهد شد. اگر بذر اعتماد و امید به آینده در بین آنها کاشته شود، به‌زودی جوانه‌های رشد و شکوفایی را نمایان خواهد ساخت. اگر نوجوان امروزی ما بداند که فلان رشته تحصیلی را با موفقیت در کشور بگذراند می‌تواند شغل و درآمد خوبی داشته باشد و به همه آرمان و آرزویی که در ذهن‌شان دارند در کشور خودشان به آن دست پیدا کنند و اگر تفکرات منفی نسل z در زمینه تحصیل، شغل و آینده روشن در کشور اصلاح شود دیگر ما شاهد مهاجرت آنها به کشورهای غربی نخواهیم بود زیرا هرکشوری با حضور و تلاش نخبگان خود به جدیدترین دانش و فناوری‌های به‌روز دنیا دست پیدا خواهد کرد.

راهکار دوم: ما باید در مقایسه با مزایا و نقاط قوت فرهنگی خودمان با فرهنگ‌های مهاجر و فرهنگ‌هایی که می‌خواهند بر فرهنگ غنی و اصیل ایرانی ــ اسلامی غلبه کرده و آن را نابود سازند افق فرهنگی روشنی را ترسیم کنیم.

ابتدا باید مزایا و قابلیت‌های فرهنگی خودمان را عینیت‌بخشی کرده و در جامعه متبلورسازیم کنیم. باید فرهنگ غنی کشورمان را برای نسل z تبلیغ و ترویج کنیم و نگرش نسل z را که فکر می‌کند فرهنگ غرب برتر است و فرهنگ کشورش موجب تحقیر او می‌شود را تغییر دهیم.

برداشت‌های غلط تحقیرآمیز به فرهنگ غنی ایرانی ــ اسلامی باید عوض بشود و این امر در صورتی محقق خواهد شد که بین فرهنگ ایده‌آل و آنچه در سطح واقعی جامعه جریان دارد ارتباط ایجاد شود. یعنی آنچه در واقعیت هست باید دید و قبول کرد نه آنچه که آرمانگرایانه باشد. طراحی‌های فرهنگی آرمانگرایانه که با فرهنگی جاری و واقعی کشور فاصله داد، مشکلی را حل نخواهد کرد. باید ببینیم در متن و بستر واقعی جامعه چه چیزهایی در زمینه فرهنگ اتفاق می‌افتد و این مسائل چه سمت و سویی پیدا می‌کند، چگونه می‌توان در عین مستحیل نشدن در جریان‌های غلط فرهنگی، جریان‌سازی فرهنگی معطوف به درون نمود.

راهکارسوم: در راهکار سوم ابتدا باید مشکل و ابعاد مختلف آن را خوب بشناسیم و بعد چاره‌جویی کنیم. در حال حاضر مشکل این است که یک فرهنگ غالبی در جهان است که برای گسترش و ترویج خود، از هر طریقی به کمک ابزارآلات فناوری نوین ارتباطی (شبکه‌های مجازی) و ترکیب قدرت اقتصادی و نظامی دارد خودش را به سایر فرهنگ‌های موجود در جوامع دیگر تحمیل می‌کند. برای حل این مشکل ما باید بتوانیم نقاط قوت فرهنگی خودمان را عینیت‌سازی کنیم اگر نتوانیم به این‌گونه عمل کنیم فرهنگ‌های مسلط فرهنگ‌های ضعیف‌تر را در دورن خود هضم و از بین خواهند برد. ما باید عناصر فرهنگی که وارد کشور می‌شود را پالایش کنیم و از ورود عناصر فرهنگی که با فرهنگ و شرایط ملی و مذهبی جامعه ما هماهنگی و همخوانی ندارد جلوگیری کنیم. چون اگر بدون نظارت اجزا و عناصر فرهنگی غربی به کشور وارد شود به طور قطع فرهنگ ما مغلوب خواهد شد.

چرا برخی نسل z را شهروندان دیجیتال نامیده‌اند؟

چون نسل z در دوران پسانوگرایی، چندگانگی فرهنگی و جهانی‌سازی زاده شده‌اند. نسل z از وقتی که چشم به جهان گشوده‌اند در اطراف خود به‌طور گسترده‌ای با فناوری‌های پیشرفته‌ای نظیر وب جهان‌گستر، شبکه‌های اجتماعی قابل نصب روی گوشی‌های همراه هوشمند و یوتیوب و توییتر مواجه بوده‌اند و به گفته برخی جامعه‌شناسان پیش‌بینی می‌شود بخش اعظمی از اعضای نسل z برای تمام عمر خود، از ارتباطات و رسانه‌های دیجیتال استفاده کنند. به همین دلیل برخی به این نسل نام شهروندان دیجیتال داده‌اند.

با نسل z چگونه باید رفتار کرد و طرز برخورد با آنها چگونه باید باشد؟

احترام گذاشتن به نسل z و جدی گرفتن نظرات، تفکرات، باورها، توانایی‌ها و استعداد‌های این نسل خیلی حائز اهمیت است. والدین، معلمان، استادان و همه اعضای جامعه باید با این نسل ارتباط همدلانه داشته باشند. تا همه با جلب نظر و احترام به آنها بتوانیم سطح دانش، علم، فرهنگ جامعه را بالا برده و نسل z را به سمت پیشرفت، رشد، شکوفایی و بالندگی سوق دهیم اگر این‌گونه عمل کنیم موفقیت و پیشرفت را برای نسل‌های بعدی در آینده به ارمغان می‌آوریم. نقش والدین در اینجا خیلی مهم است. طرز برخورد با نسل z باید طبق آموزه‌های دینی و تمدنی ما باشد یعنی نظرات آنها را بشنویم و با آنها با احسان و کرامت برخورد کنیم. روان‌شناسان می‌گویند یک راه صحیح برای عمیق‌تر شدن روابط بین فرزندان نسل z با والدین‌شان این است که پدران و مادران جوانان خود را تحسین کنند و اگر کار خوبی انجام دادند، کار خوب آنها را پررنگ کنند و به دیگران نشان دهند. تحقیر کردن، سرزنش، تذکردادن، نصیحت‌کردن نسل z توسط خانواده‌ها باعث سرخوردگی و عدم اعتماد آنها خواهد شد و این امر می‌تواند خطرناک باشد و آنها را از جامعه طرد و یاجدا کند.

نسل z و ویژگی‌های آن

نسل z به زبان انگلیسی (Generation Z) و (خلاصه Gen Z) است که به زبان عامیانه به‌عنوان زومرها نیز شناخته می‌شود. به نسل z، نسل نت (اینترنت) هم می‌گویند.

در واقع این نسل به‌عنوان اولین نسل اجتماعی که از همان دوران کودکی و نوجوانی با دسترسی به اینترنت و فناوری دیجیتال قابل حمل رشد کرده است، لقب «بومی دیجیتال» را به خود اختصاص داده‌اند.

در آمریکا به متولدین بین سال‌های ۱۹۹۵ تا ۲۰۱۰ و در ایران هم به نسل‌های دهه هفتاد تا نود، نسل z گفته می‌شود. اعضای این نسل کسانی هستند که سن آنها بین 6 تا ۲۴ سال است و از همان سال‌های ابتدایی زندگی‌شان از طریق تلفن‌های همراه هوشمند به اینترنت دسترسی‌ داشته‌ و سبک زندگی‌شان را براساس استفاده از اینترنت تغییر داده‌اند.

در واقع نسل z در هر کشوری براساس زمان در دسترس قرارگرفتن و همگانی‌شدن اینترنت تعریف می‌شود. در ایران هم این نسل در طول زمان تغییراتی از نظر ارزش‌ها و نگرش‌ها، باورها و سبک زندگی داشته است. در واقع نسل z در ایران، خواهان سبک جدیدی از زندگی است که با نسل‌های قبلی تفاوت اساسی دارد.

چون این نسل توانایی دسترسی به دیدگاه‌های مختلف در شبکه‌های اجتماعی را داشته این موضوع تفکر تحلیلی آنها را توسعه داده و به عاملی الهام‌بخش برای گرایش آنها به کنشگری و تغییر تبدیل شده است.

از نظر جمعیتی در رده‌های سنی نوجوان و جوان بین 10 تا 25 سال قرار دارند و در قالب خرده‌فرهنگی‌های مجازی به‌طور قابل‌توجهی کنشگری دارند.

آنها میل زیادی به استفاده از شبکه‌های اجتماعی و شبکه‌سازی دارند، استفاده از رسانه‌های دیجیتال، اظهار آزادانه عقاید و احساسات، توانایی بالا در خلق و نوآوری از ویژگی‌های مهم این افراد است. نیز باور زیاد به گفت‌وگو و مذاکره برای حل مسائل جامعه، تعهد نسبتا بالا به اصول اخلاقی و منافع جمعی و واقع‌نگری را می‌توان برخی از خصوصیات نسبتا مشترک این نسل دانست.