فلسفه‌نجومی طولانی‌ترین شب‌سال

از نظر علمی و مشاهدات نجومی هم واقعیت این است که امروز ساکنان نیمکره شمالی زمین، کوتاه‌ترین روز سال و بلندترین شب‌سال را تجربه می‌کنند. این رخداد طبیعی که ریشه در دانش نجوم دارد را اخترشناسان از هزاران سال پیش توانسته‌بودند مطالعه کنند و آن را در بستر سنت‌ها و اساطیر ریشه‌دار اجتماعی مطرح کنند. این نشان می‎دهد که تقویم و فرهنگ ایران تا چه حد به علم و دانش وابسته است و حتی مناسبت‎هایی که جزو آیین‌‏های باستانی ماست مثل نوروز و یلدا همگی از دل علم بیرون آمده‌‎اند.

آسمان همچون کره

کره سماوی از مهم‎ترین مفاهیم برای درک حرکت زمین، خورشید و ستارگان است. امشب به آسمان بالای سرتان نگاه کنید تا بتوانید این کره سماوی را در ذهن مجسم کنید؛ اگر بیرون از شهر بوده و افق بازی داشته باشید، خواهید دید که از لبه افق تا بالای سر شما، آسمان به شکل یک گنبد است که در فصل‏ها، روزها و ساعات مختلف آنچه در این گنبد می‌بینیم تغییر می‌کند. انگار آسمان کره‎ای است که بخشی از آن را به شکل گنبد در بالای سر خود می‌بینیم و اجرام درون آن مثل خورشید و ستاره‎ها با زمان در حال تغییر است. در واقع گذشتگان برای درک بهتر حرکت اجرام آسمانی این تصور را داشتند و آسمان را برای خود به شکل کره فرض می‏کردند. این تصورات به دوره‌ای از تاریخ بازمی‌گردد که مردم زمین را مرکز عالم می‎دانستند. البته براساس علم نجوم، سال‌هاست که می‎دانیم زمین نه‌تنها مرکز عالم نیست، بلکه بیشتر شبیه غباری در دل کهکشانی است که خودش فقط یکی از میلیاردها کهکشان در عالم است. با این حال مفهوم کره سماوی همچنان برای توضیح حرکت اجرام آسمانی از نگاه ناظر زمینی به کار می‎رود. این کره هم‌مرکز با زمین در نظر گرفته می‎شود و درست مثل سیاره ما استوا، قطب شمال و قطب جنوب دارد. در این موقعیت فرضی، زمین ثابت بوده و خورشید در مداری در حال گردش به دور زمین است. به مدار چرخش ظاهری خورشید، دایره‎البروج گفته می‎شود. کلمه بروج جمع برج است که به معنای ماه‎های سال است و خورشید در ۳۶۵ روز این مدار را کامل طی می‎کند. مدار چرخش ظاهری خورشید در دایره‌البروج هم ۵/۲۳ درجه نسبت به زمین انحراف دارد. به این ترتیب اگر خط استوایی برای کره سماوی در نظر بگیریم، مدار خورشید در دو نقطه این محور را قطع می‎کند که به نقاط اعتدالین یا همان آغاز بهار و آغاز پاییز معروف است. بالاترین نقطه در این مدار انقلاب تابستانی و پایین‏ترین نقطه در آن هم انقلاب زمستانی نام دارد و خبر از رسیدن شب یلدا و آغاز زمستان می‏دهد.

یلدا؛ شب تولد خورشید شکست‌ناپذیر

«یلدا» برگرفته از واژه‌ای سُریانی است به‌معنای زایش. پیروان آیین مهر معتقد بودند که در پایان شب یلدا و با درخشش خورشید در نخستین شب زمستان است که مهر بر تاریکی چیره شده و از آن شب به بعد است که با زایش مهر طول مدت روز پیوسته بیشتر می‌شود. پس شب یلدا، شب تولد خورشید شکست‌ناپذیر یا همان ایزد مهر است و آن را آغاز سال قرار دادند؛ چنان که به باور برخی پژوهشگران نزدیک‌بودن جشن کریسمس مسیحیان با آیین یلدا که هزاران سال قدمت طولانی‌تری دارد نیز تصادفی نیست و ریشه در همین اعتقاد دارد. مهر یا میترا از ایزدان آیین مزدیسنا است. مهر، فرشته «پیمان» و «دوستی» و نمادش خورشید است. جالب است بدانید ابوریحان بیرونی هم از آیین یلدا با نام «میلاد اکبر» نام برده که منظور از آن را «میلاد خورشید» دانسته است.

جای خورشید در آسمان تعیین‎ کننده یلدا

در همین ساعات آخرین روز پاییز و نخستین روز زمستان که خورشید کوتاه‌ترین قوس حرکت ظاهری خود را در آسمان روز می‌پیماید، بیشتر از هر روزی در سال از قطب شمال سماوی دور شده است و از هر زمان دیگری به قطب جنوب آسمان نزدیک‌تر. البته معنای بلندترین شب سال از نظر نجومی مترادف با این مفهوم نیست که عصر امروز شاهد زودترین غروب آفتاب و دیرترین طلوع در بامداد فردا باشیم. زودترین غروب آفتاب امسال حدود دو هفته پیش رخ داد و دیرترین طلوع سال هم حدود دو هفته دیگر اتفاق می‌افتد. اکنون در میانه این دو رویداد زودترین غروب و دیرترین طلوع است که بلندترین شب سال را تجربه می‌کنیم. انقلاب زمستانی در واقع همان واپسین روز پاییز یا نخستین روز زمستان است، خورشید از نظر ظاهری در کره آسمان به پایین‌ترین نقطه‌ مداری خود می‌رسد. همچون لحظه تحویل سال، زمان مماس‌شدن مرکز قرص خورشید روی این نقطه نیز قابل محاسبه است. تا ساعاتی دیگر، در ساعت یک و ۲۸ دقیقه بامداد پنجشنبه اول دی ۱۴۰۱، خورشید به این نقطه می‌رسد. از آنجا که این لحظه در حد فاصل غروب آفتاب ۳۰ آذر تا طلوع صبحگاه اول دی رخ می‌دهد، امروز کوتاه‌ترین روز سال و امشب بلند‌ترین شب سال برای ما در ایران و دیگر ساکنان نیمکره شمالی خواهد بود. جالب است بدانید طول روز در هر دو روز ۳۰ آذر و اول دی امسال حدود ۹ ساعت و ۴۴ دقیقه و ۲۵ ثانیه است. در حالی که طول روز در دیروز ۲۹ آذر به میزان۴ ثانیه بلندتر بوده و به ۹ ساعت و ۴۴ دقیقه و ۲۹ ثانیه رسید و طول روز جمعه دوم دی نیز ۳ ثانیه بلندتر از امروز و فرداست و به ۹ ساعت و ۴۴ دقیقه و ۲۸ ثانیه خواهد رسید. به این ترتیب می‌توانیم در نظر بگیریم که اختلاف زمانی طول امشب به‌عنوان شب یلدا از فردا شب (اول دی) کمتر از یک ثانیه بیشتر است. به عبارتی دیگر می‌توانیم بگوییم چنانچه به هر دلیلی امشب موفق به دیدار با خانواده و دوستان‌تان نشدید، فردا شب هم طول شب کمتر از یک ثانیه با امشب تفاوت دارد و باز هم می‌توان همچنان از فرصت یلدا برای تحکیم دوستی‌ها بهره برد.

روزنامه جام جم