اعتیاد پهلوی‌ها به کودتا / ۱۰۲ سال پس از مانور قدرت انگلیس در تهران

سیدمجتبی جلال‌زاده: حکایت این کودتا، بیانگر اعتیاد خاندان پهلوی به مداخله خارجی در کشور است، اعتیادی که در سال ۱۳۳۲ نیز یکبار دیگر تکرار شد و حالا این خاندان در خیال خام بازگشت به قدرت با توسل به همان شیوه‌هاست.

دکتر امید اخوی پژوهشگر تاریخ معاصر با اشاره به وقوع کودتای سوم اسفند ۱۲۹۹ و آغاز قدرت گرفتن رضا خان در سپهر سیاسی ایران به خبرنگار جام جم آنلاین گفت: برای ارزیابی دقیق این پدیده باید تحولات آن مقطع زمانی را مورد بررسی دقیق قرار داد و چون شناخت دوره مورد نظر تا حدود زیادی گره‌ها و ابهام این اتفاق را روشن می‌کند.

وی با بیان اینکه در آن دوره کشورمان به لحاظ شرایط سیاسی، اقتصادی و اجتماعی وضعیت نامطلوبی داشت تصریح کرد: روی کارآمدن کابینه‌های متعدد که از دوام و قوام کافی برخوردار نبود و کارایی و درایت لازم را هم برای بهبود وضعت مردم نداشتند باعث شد که ایران شرایط نابسامانی را تجربه کند و دولت‌ مستقر هم به جهت وابستگی به نیروی بیگانه تلاشی برای حل مشکلات نمی کرد و اوضاع مالی کشور بسیار وخیم بود و ناامنی در بسیاری از نقاط ایران موج می‌زد.

وی ادامه داد: طبعا در چنین وضعیتی مردم نگاه نامطمئنی نسبت به هیات حاکمه داشتند و امیدی هم به بهبود شرایط نداشتند.

این مدرس دانشگاه با اشاره به نقش انگلیس در شکل‌گیری کودتای اسفند ۱۲۹۹ بیان کرد: واقعیت آن است که دولت بریتانیا از مدت‌ها قبل مداخلات سیاسی و حتی نظامی خود در ایران را آغاز کرده بود و حتی در اتخاذ بسیاری از تصمیم‌گیری ها نقش داشت و اگرچه برخی از دولت‌ها هم وابستگی تام و تمامی به این نیروی بیگانه داشتند اما تصور دولتمردان انگلیسی این بود که چهره‌های سیاسی موجود امکان نقش آفرینی مناسب برای تامین اهداف بریتانیا را ندارد.

این صاحبنظر مسائل تاریخی افزود: از این رو، براساس یک برنامه مشخص در پی آن بود تا با برنامه ریزی و پشتبانی کودتا مهره‌های خود را وارد عرصه سیاست و هیات حاکمه کند تا اهدافش بیشتر تامین شود. این نکته را هم باید مورد توجه قرار دهیم که در آن زمان حفظ هندوستان و تامین منافع بریتانیا در خلیج فارس برای دولتمردان انگلیسی از اهمیت حیاتی برخوردار بود.

اخوی ادامه داد: براساس مهره‌چینی های انگلیس، عوامل اجرایی کودتا شامل دو بازوی نظامی و سیاسی بودند. چهره نظامی این اتفاق شخص رضا خان میرپنج بود که هنوز تا آن مقوع مناصب سیاسی بالایی را کسب نکرده و بازوی سیاسی کودتا هم سید ضیا‌ءالدین طباطبایی مدیر روزنامه رعد و مدافع سرسخت قرارداد ۱۹۱۹ بود با پیوند این دو نیرو اجرایی ، کودتا وارد فاز عملیاتی شد.

وی با بیان اینکه ورود رضا خان به ماجرای کودتا مرحله به مرحله باعث برکشیدنش در سپهر سیاسی ایران شد، گفت: ورود این شخص به عرصه سیاسی باعث شد که او بعدها نقش‌های اساسی پیدا کند و تا در نهایت رضا خان توانست با تغییر سلطنت مقدمات انقراض سلسله قاجار و جایگزینی سلسله پهلوی را فراهم بیاورد.

این پژوهشگر تاریخ معاصر با اشاره به فضای اجتماعی و سیاسی کشور در آن مقطع زمانی تاکیدکرد: وجود بی نظمی، فساد، کمبود منابع مالی،‌شرایط سخت زندگی و همچینن وقوع ناامنی در برخی از نقاط کشور و علاوه بر این تکاپوهای خودجوش برخی از چهره های سیاسی در اقصی نقاط ایران مثل شیخ محمد خیابانی در آذربایجان، میرزا کوچک خان جنگلی،‌قیام تنگستانی‌ها در جنوب شرایط کشور را در وضعیت بغرنجی قرار داده بود و حتی تلقی برخی از افراد جامعه این بود که تغییر ریل سیاستگذاری در کشور حتی در قالب کودتا شاید بتواند نظم و امنیت را به کشور برگرداند.

اخوی در مورد اطلاق نام کودتا برای واقعه سوم اسفند 1299 و ابهاماتی که از سوی برخی از سلطنت طلبان مطرح می شود تصریح کرد: معنا کودتا کاملا مشخص است و روند ماجرا در آن مقطع زمانی بدین صورت بوده که نیروی نظامی و سیاسی با مدیریت ،‌طراحی، تامین امکانات مالی و حمایت های معنوی انگلیسی به میدان آمدند و با زور و اجبار دولت قانونی مستقر را ملزم به استعفا و احمد شاه قاجار را مجبور به صدور فرمان نخست وزیری برای سیدضیا ‌الدین طباطبایی کردند. بنابراین کاملا می توان دریافت که این تحرک نظامی و سیاسی در قالب کودتا به وقوع پیوست و باعث تغییرات مهمی در ایران شد.