زکزاکی ابراهیم وار از آتش عبور کرد

​​​​​​​این مستند پنج قسمتی روایتی از زندگی شیخ ابراهیم زکزاکی و شکل‌گیری و توسعه جنبش اسلامی نیجریه از گذشته تا به حال است. خلیل آفریقا به نویسندگی محمد رسولی، کاری از گروه مستندسازی روایت فتح است که از شبکه افق سیما روی آنتن رفت. این روزها که شیخ زکزاکی به ایران سفر کرده است با کارگردان مجموعه گپ زدیم و مروری بر این اثر داشتیم. محور اصلی مجموعه مستند خلیل آفریقا، تأثیرپذیری شیخ زکزاکی از امام خمینی(ره) و چرایی مخالفت آمریکا و رژیم صهیونیستی با جنبش اسلامی نیجریه است. روح‌ا... رفیعی، تهیه‌کننده و کارگردان در این‌باره به جام‌جم توضیح می‌دهد: شخصیت شیخ زکزاکی محور شکل‌گیری این مستند بود. در هر قسمت به یک بخش از شخصیت ایشان و عملکردشان در حوزه تبلیغ اسلام در نیجریه اشاره کردیم.  به عنوان مثال قسمت اول نسبت کودکی شیخ با شخصی به نام عثمان‌بن فودیو است. او ۲۰۰سال قبل، یک حکومت اسلامی را در نیجریه تأسیس کرد و نگاهش بر شیخ زکزاکی تاثیر گذاشت. قسمت دیگر درباره آشنایی شیخ با امام خمینی(ره) است. ایشان بعد از دیداری که با امام(ره) در دهه ۶۰ داشتند عزم‌شان را برای تبلیغ اسلام جزم می‌کنند. 

مردم را به این کتاب دعوت کن!

دیدار شیخ زکزاکی با امام خمینی(ره) یکی از نقاط عطف زندگی او به حساب می‌آید. رفیعی در این مورد می‌گوید: امام خمینی(ره) در این دیدار جمله‌ای کوتاه با این مضمون به شیخ می‌گوید: مردم را به این کتاب(قرآن) دعوت کن! شیخ بر اساس همین جمله تبلیغ اسلام انجام می‌دهد و اهل بیت(ع) را در آن منطقه معرفی می‌کند. شیخ با محبت و رفتار درست مردم را به سمت شیعه شدن سوق داد. 
وی ادامه می‌دهد: کلیت مستند حول محور قصه‌هایی از شیخ است و در هر قسمت، بخشی از شخصیت و زندگی ایشان به تصویر کشیده شده است. این مستندساز ادامه می‌دهد: برنامه‌ریزی‌مان برای ۱۰قسمت بود، اما با حمایت آقای همایونفر در مرکز روایت فتح پنج قسمت کار به تولید رسید. اگر مرجع حمایت‌کننده‌ای وجود داشته باشد، کار را ادامه خواهیم داد.
رفیعی درباره ظرفیت زندگی و شخصیت شیخ زکزاکی برای تصویر کردن در قسمت‌های بیشتر عنوان می‌کند: موضوعات مطرح شده در این مجموعه، درباره معرفی جریان اسلامی نیجریه است که تاریخ انقضا ندارد. این کارگردان در مورد آغاز شکل‌گیری این مستند، توضیح می‌دهد: این مستند زمانی شکل گرفت که یکی از دوستان (حسین مادرشاهی) پایان‌نامه تحصیلی خود را بر محور معرفی و شناخت جریان جنبش اسلامی نیجریه قرار داد. 
بعد از دفاع از پایان‌نامه‌اش ما به دنبال این موضوع رفتیم که مبتنی بر تحقیقات انجام شده تولیدات‌مان را جلو ببریم تا میان فضای علمی و رسانه‌ای ارتباط ایجاد کنیم. حدود دو سال برای پژوهش روی موضوع این مستند و ساخت آن زمان گذاشتیم.  قرار بود تولید در کشور نیجریه صورت گیرد، اما به دلیل محدودیت‌هایی که بعد از ماجرای حسینیه بقیه‌ا... برای شیعیان و خانواده شیخ پیش آمد، پیام دادند به این کشور نیایید. مسیرهای مختلف را امتحان کردیم و در نهایت با دسترسی به دوستان شیخ که در عراق و ایران حضور داشتند؛ صحبت با دختران‌شان که مقطعی در مشهد بودند و همچنین آرشیو موجود، کار را جلو بردیم. البته برای تصاویر نیجریه هم از تصویربرداران نیجریه‌ای بهره بردیم. آنها از موقعیت‌های مدنظرمان برای ما تصویر فرستادند.  رفیعی می‌افزاید: روایت قصه از زاویه نگاه راوی است که بر اساس مستندات سخن می‌گوید.

روایت خارج از مرز

تهیه‌کننده و کارگردان مستند خلیل آفریقا در پاسخ به این‌که در این مستند بیشتر با چه کسانی صحبت شده است، می‌گوید: ما در این مستند توانستیم با ۱۵نفر از اعضای حرکت و جنبش اسلامی نیجریه در ایران و عراق از جمله آقایان عمار مکی، ابراهیم بن شهید و مصطفی محمد صحبت کنیم. این مستند، روایت فیلمساز از خارج از لوکیشن نیجریه و بر اساس اطلاعات آشکار این فیلم است. وی درباره شناخت و اطلاعاتی که درباره این شخصیت پیش از ساخت این مستند داشته هم توضیح می دهد: من ۱۰سال پیش از این مستند، آوازه شیخ را شنیده بودم و اخبار مربوط به ایشان را پیگیری می‌کردم.
رفیعی درباره ویژگی‌های این شخصیت و آنچه در طول این سال‌ها در مستندهایی که پیرامون او ساخته شده، مغفول مانده هم می‌گوید: ابعاد شخصیتی شیخ زکزاکی بسیار گسترده است. ایشان یک انسان مسلمان دارای برنامه است، می داند از کجا آمده و به کجا خواهد رسید. نگاهش اصلا تفرقه افکنی نیست و آنچه در طول این سال‌ها تبلیغ کرده اسلام ناب است. یعنی اسلامی که اهل بیت و قرآن رکن اساسی آن است. ایشان عوامل موثر را می شناسد و بحث بر سر همین است که جریان آمریکا یا صهیونیست در نیجریه به‌شدت مخالف توسعه و معرفی جریان شیخ زکزاکی هستند. چون منابع اقتصادی عظیمی در نیجریه دارند.  وی با ذکر مثالی در این باره توضیح می دهد: مثلا ۷۰درصد واردات نیجریه از آمریکا و ۷۰درصد فروش نفتش برای رژیم صهیونیستی است. یکی دیگر از ویژگی‌های نیجریه این است که به‌شدت بر آفریقا تاثیرگذار است. مثل بالیوود که در شبه قاره هند تاثیرگذار است، سینمای نیجریه هم بر شمال آفریقا تاثیرگذار است. بنابراین، این کشور هم به لحاظ جریان‌سازی فرهنگی و هم اقتصادی دارای اهمیت است. می‌توان گفت شیخ روی نقطه‌ای دست گذاشته که صدای همه درآمده است؛ آن هم با تبلیغ افراد به اسلام ناب. او ارتباط خوبی با مسیحیان دارد و او را به احترام می‌شناسند. وی می‌افزاید: کار دیگری که شیخ انجام داده این است که هیچ مسجدی به نام شیعه راه‌اندازی نکرده و او در تمام مساجد حضور دارد. شیخ این درایت را دارد که با برنامه در این زمینه پیش رفته است.

آتشی که گلستان شد

نام کوچک شیخ زکزاکی، ابراهیم است و این مستند خلیل آفریقا نام دارد. پیوند مستتر در این دو نام ما را یاد حضرت ابراهیم(ع) می‌اندازد که صفت خلیل داشت و بت‌شکن بود. شیخ زکزاکی نیز بت‌های زمانه‌اش را شکست و با ایستادگی از آتش گذر کرد و هنوز نیز از پای ننشسته است. از رفیعی، سازنده این مستند درباره وجه تسمیه نام اثرش می‌پرسیم و او توضیح می‌دهد: شیخ ۶فرزند داشت که شهید شدند و درواقع مثل حضرت ابراهیم ازآتش درآمد که بعدها برایش گلستان شد. این استعاره‌ای است که ما سعی کردیم در این مستند از آن استفاده کنیم. البته پس از این مستند از عنوان خلیل برای ایشان باز هم استفاده شد.