در کنار دیوارهای شهر باستانی سمرقند از دامنه تپه‌های مشرف به شهر، یکی از زیباترین و باشکوه‌ترین مزارستان‌های مشرق زمین خودنمایی می‌کند. وقتی از پله‌ها بالا می‌روی و دروازه را رد می‌کنی در دالانی رو به بالا در هر دو سمت چپ و راست، مقبره‌های باشکوهی خودنمایی می‌کند که بیشتر مزارهای امیران، شاهزادگان و بانوان دربار سلسله تیموری در این منطقه را شامل می‌شود. هرچند در دو محور شرقی غربی و شمال به جنوب این قبرستان حول آرامگاه پسرعموی پیامبر حضرت محمد(ص) که با نام قثم بن عباس شناخته می‌شود و در جنگ‌های فتوحات این منطقه در سال ۶۷۷ هجری قمری از دنیا رفته‌اند، تشکیل شده است.
اواخر قرن هشتم و نهم هجری پیرامون حدود ۳۰مقبره از دودمان شاهزادگان و امیران تیموری در ارتباط با این مقبره اصلی شکل گرفت. بناها به‌صورت روبه‌روی هم و رو به بالا دالانی را به‌سمت فراز تپه شکل می‌دهند. به‌غیر از فرم بناها که از فضاهای معماری ایرانی در دوره اسلامی تاثیر زیادی گرفته‌اند، پوشش داخلی و خارجی بناها با کاشی‌های فیروزه‌ای و لاجوردی به‌عنوان رنگ غالب خودنمایی می‌کند. تکنیک‌های کاشیکاری متعددی در ساخت کاشی‌ها به‌کار رفته است اما آنچه جلب توجه زیادی می‌کند، نقوش شناخته شده ایرانی و کتیبه‌های پرشماری با خط ثلث و کوفی است که آیات قرآنی و روایات مختلف دینی را در برمی‌گیرند. این بنا دارای حدود ۲۰مقبره ـــ عمارت مختلف است که در مدت ۹قرن از قرن سوم تا ۱۲هجری را در برمی‌گیرد. بخش بناهای اصلی در شمال شرقی مجموعه قرار دارد که پرقدمت‌ترین این عمارت‌ها همان مقبره قثم بن عباس است. مجموعه بالایی این مقبره سه آرامگاه است که قدیمی‌ترین‌شان آرامگاه خواجه احمد است، مجموعه‌ای که گذرگاه شمالی را کامل می‌کند. آرامگاه دیگری که سال ساخت ۱۳۶۱میلادی را دارد، گذرگاه شرقی ـــ غربی را مسدود می‌کند. بناهای میانی، آرامگاه‌هایی از قرن‌های‌هفتم وهشتم هجری هستند. بیشتر آنها به خویشاوندان تیمور مانند شادی ملک آغا خواهرزاده تیمور و شیرین بک آغا که خواهر تیمور بود، تعلق دارد. روبه‌روی آرامگاه شیرین بک، بنایی هشت‌گوش متعلق به قرن هشتم هجری خودنمایی می‌کند. بنایی دوگنبدی که آرامگاه قاضی‌زاده رومی دانشمند اهل بورسای امپراتوری عثمانی و همکار ریاضیدان برجسته و مشهور ایرانی، غیاث الدین جمشید کاشانی را تشکیل می‌دهد. این دو در عهد الغ‌بیگ، در رصدخانه معروف سمرقند مشغول کار و پژوهش بودند.
در سال ۱۴۳۴ و ۱۴۳۵ میلادی به دستورالغ بیگ نوه تیمور، دروازه باشکوهی که قبرستان را به شهر متصل می‌کرد بر مدخل بنا ایجاد شد. بنای معمول و استاندارد در این قبرستان عبارت بود از یک ساختمان چهارگوش گنبددار که تنها طرف رو به جاده یا خیابان اصلی این بنا با یک سردر هنرمندانه تزئین شده بود و دیگر اطراف آن به‌صورت ساده و بی‌آرایش ساخته می‌شد. یکی دیگر از جنبه‌های هنری که واجد ارزش‌های زیادی است سنگ‌های مزاری است که به اشکال مختلف با تکنیک‌های متفاوت به صورت برجسته یا کنده‌کاری شده با خطوط مختلف اسلامی ـــ ایرانی در گوشه و کنار مزارستان شاه زنده خودنمایی و جلب توجه می‌کند.
شاه زنده، مجموعه‌ای از آرامگاه‌هایی است که چکیده فرآیند تحولات معماری و تزئینات معماری در آسیای میانه در قرون ۱۴و ۱۵هستند این مجموعه در منطقه افراسیاب و در مجاورت سمرقند در دوره‌ای که قرون وسطی طی می‌شد، شکل گرفته است. به گزاره دیگر شاه زنده موزه‌ای جاری و مستمر از انواع هنرهای سنتی مشرق زمین در قرن‌های هشتم و نهم هجری را در بر می‌گیرد. به ما سیر تطور و پویایی این‌گونه هنرها، اعم از معماری، طراحی داخلی،کاشیکاری با تکنیک‌های مختلف، خطاطی و سنگ تراشی را به‌خوبی نشان می‌دهد.
بناهای ساخته شده در دوران قرن ۱۴ میلادی عبارتند از زیارتخانه یا تالار یادبود قثم، آرامگاه خواجه احمد و آرامگاه ناشناسی دیگر. تمام این بناها به کاشی نقش برجسته مزین هستند. از سال ۱۳۷۰میلادی، آرامگاه‌های بسیاری که متعلق به اعضای خاندان تیمور لنگ و امیران اصلی وی بودند به مجموعه اضافه شد. تنوع تکنیک‌ها در ساخت بنا و تزئینات در ضمن حفظ اصول ارزش‌های شناخته شده هنری و فرهنگی، شاه زنده را تبدیل به مجموعه‌ای اگر نگوییم منحصر به فرد، واقعا کم نظیر، برای مطالعه و پژوهش در سیر هنرهای سنتی وابسته به معماری اسلامی کرده است. بدون شک این مجموعه فرصت مغتنمی برای دانشجویان، اساتید و کارشناسان رشته‌های مرتبط با معماری اسلامی و مرمت بنا و تزئینات آن و همچنین پژوهشگران حوزه خطاطی و تاریخ خوشنویسی به حساب می‌آید. تزئینات و به‌ویژه کاشیکاری‌های انجام شده در این مقبره‌ها که با هزینه دربار یا شخصیت‌های معتبر ساخته می‌شد، نمایانگر آخرین و بهترین شیوه‌های تزئیناتی ساختمان زمان خود است. در تزئینات ساختمان مقابر اولیه کاشی‌های هفت رنگ و معرق به کار رفته است اما این فن، یعنی معرق‌کاری راه را برای تزئینات ساختمان با کاشیکاری‌هایی با رنگ‌های بیشتر باز کرد و در نتیجه ساختمان مقابر بعدی دارای کاشیکاری‌هایی با رنگ‌های متنوع‌تر و بیشتر است.
منابع:
شاهکار‌های معماری آسیای میانه تالیف گالینا. آ. پوگا چنگووا ترجمه سید داوود طبایی
هنر و معماری اسلامی در ایران و آسیای مرکزی: دوره ایلخانان و تیموریان (جلد۱) تالیف شیلا بلر و جانان بلوم ترجمه سید محمد موسی هاشمی گلپایگانی
