سالک شعر عرفانی

۱- امام خمینی‌(ره) در زمانی که به تحصیل در حوزه علمیه مشغول بودند، همزمان با تحصیل، شعر نیز می‌گفتند و شعرهای‌شان را در دفتری گرد آورده بودند اما این دفتر شعر در جریان سفرهای پیاپی ایشان، گم شد. امام تعدادی از شعرها را که به یاد داشتند دوباره در دفتر دیگری گرد آوردند و همسرشان هم به ایشان در بازیابی شعرها کمک کردند اما این دفتر هم در هجوم ماموران ساواک به منزل و کتابخانه شخصی ایشان گم شد ولی برخی سروده‌های قدیمی ایشان که دوستان و همراهان قدیمی به یاد داشتند، محفوظ ماند و بعدا برای گردآوری و انتشار به مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره) تحویل داده شد. 

۲- عمده شعرهای امام در قالب غزل است ولی ایشان علاوه بر غزل‌سرایی در قالب‌های مثنوی، رباعی، قصیده، مسمط و ترجیع‌بند هم شعر سروده‌اند. 

۳- در شعرهای به‌جای مانده از دوران جوانی مشخص است، ایشان در ابتدای شاعری خود تخلص داشته‌اند و به «هندی» تخلص می‌کرده‌اند:
نرود از سر کوی تو چو «هندی» هرگز 
آن مسافر که در این وادی جان منزل کرد 
اما بعدها تخلص در شعرهای ایشان دیده نمی‌شود.

۴- مشهورترین شعری که از امام(ره) منتشر شده است، غزلی است با این مطلع: من به خال لبت ای دوست! گرفتار شدم /چشم بیمار تو را دیدم و بیمار شدم
مرحوم سید‌احمدخمینی درهمان ایام نخست رحلت امام(ره)این شعررامنتشر کردوبسیار مشهور شد.شاعران بسیاری این شعررا جواب گفتند وآیت‌ا...علی‌اکبر صادقی‌رشاد،مقاله‌ای درشرح این‌غزل‌منتشرکرده است که وجوه عرفانی مستتر درآن راروشن می‌کند. 

۵- انتشار این غزل فقط برای ایرانیان جالب نبود به‌گونه‌ای که روزنامه نیویورک‌تایمز در یکی از شماره‌های خود ترجمه‌ای از این غزل را که ویلیام چیتیک، شیعه‌شناس، مترجم و متخصص برجسته متون کلاسیک عرفانی، فلسفی اسلامی برای هفته‌نامه نیو ریپابلیک انجام داده بود، منتشر کرد. 

۶- آیت‌ا... محقق‌داماد خاطره‌ای از مرحوم آیت‌ا... حائری‌یزدی نقل کرده است که براساس آن گروهی از علما نزد وی می‌روند و از او می‌خواهند از آیت‌ا... خمینی بخواهد که برای حفظ شأن روحانیت غزل نسراید. آیت‌ا... حائری می‌پرسد مگر حاج روح‌ا... چه گفته است؟ بیتی از امام را برایش می‌خوانند که: به دانه دانه انگور سبحه‌ای سازم/ به عزم رفتن میخانه استخاره کنم. آیت‌ا... حائری در جواب می‌گوید: از طرف من به ایشان بگویید: در کار خیر حاجت هیچ استخاره نیست!

۷- شعرهای امام سرشار است از تلمیحات و اشارات به آیات قرآن کریم. چند مثال در این زمینه بزنیم. 
گر تو آدم زاده هستی، علم الااسما چه شد  / قاب قوسینت کجا رفته است، اودنی چـه شد
که تلمیحی است به آیه ۳۱ سوره بقره.
یا بیت: پیر صاحبدل ما گفت از این رمز، خموش! / هــر دو عالم نکشــد بار امانــت بر دوش
اشاره ای دارد به آیه ۷۲ سوره احزاب.
یا این بیت که: عشق جانان، ریشه دارد در دل از روز الست  /عشق را انجـام نبـود، چون ورا آغاز نیست
که به آیه ۱۷۲ سوره اعراف تلمیح دارد. از این نمونه‌ها در دیوان امام(ره) بسیار است. 

۸- قصه‌های زندگی پیامبران الهی نیز در اشعار امام(ره) نمود زیادی دارد که این هم، نشانه ای است از انس و مطالعه مستمر قرآن. در شعر امام تلمیحات زیادی به قصه‌های انبیا(ع) ازجمله آدم، نوح، موسی، ابراهیم، یوسف، داوود، عیسی و...می‌بینیم که امام آنها را در غزل‌های خود استفاده کرده است. 

۹- امام خمینی (ره) در شعرهای‌شان به سرودن شعر آیینی نیز توجه ویژه‌ای داشته‌اند. از جمله این‌که ایشان شعری برای حضرت معصومه (س) دارند که در آن زمان کمتر کسی شعری برای ایشان سروده بود. در این شعر، امام(ره) خطاب به آن حضرت سروده‌اند: 
...نورخدا دررسول اکرم پیدا/کرد تجلی ز وی به حیدر صفدر/وز وی تابان شده به حضرت زهرا /اینک ظاهر ز دخت موسی جعفر
و به همین بهانه، گریزی نیز به شهر قم زده‌اند و این شهر را با این بیان ستوده‌اند:...عرصه قم غیرت بهشت برین است / بلکه بهشتش یساولی است برابر...
   
۱۰- باوجود این‌که بسیاری تصور می‌کنندشعرهای امام،همگی درون مایه‌ای عرفانی دارد، مسائل سیاسی و اجتماعی هم در شعرهای‌شان کم نیست. از‌جمله این‌که انتقاد از استعمار و دشمنان خارجی که ایران را آماج توسعه‌طلبی‌ها و زیاده‌خواهی‌های خود کرده بودند، در شعرهای امام بازتاب دارد. ایشان در شعری خطاب به امام زمان(عج) از دولت‌های استعماری چنین انتقاد می‌کنند:
...تا به کی این ناکسان باشند بر ما حکمرانان / تا کی این دزدان کنند این بیکسان را پاسبانی / تا به کی بر ما روا باشد جفای انگلیسی / آن که در ظلم و ستم فرد است و او را نیست ثانی...
   
۱۱- با وجود این‌که بسیاری از شعرهای دوران جوانی و طلبگی امام در دسترس ما نیست اما از همان تعداد اندکی هم که باقی مانده است، می‌توان روحیه ضد استبدادی و شم سیاسی امام را فهمید. از جمله شعر کوتاهی که ایشان در انتقاد از رضاخان دارند و احتمالا مربوط به همان دوران آغاز شاعری‌شان است و در آن رضاشاه را به دیو تشبیه کرده‌اند:
از جور رضاشاه کجا داد کنیم /  زین دیو، بر که ناله بنیاد کنیم؟ / آن دم که نفس بود، ره ناله ببست
 اکنون نفسی نیست که فریاد کنیم

۱۲- یکی از معدود شعرهای دوران متأخر شاعری امام(ره) که به کشورهای دیگر و مسائل سیاسی جهان اسلام، اشاره دارد؛ غزلی است که ایشان در هجو نظام سیاسی عربستان و آل سعود سروده اند.امام در این شعر به نام «کعبه در زنجیر»، آل سعود را نه خادم کعبه، که خادم شیطان می‌نامند: خانه کعبه که اکنون تو شدی خادم آن  / ای دغل! خادم شیطانی از این دار برو

۱۳- این بیت از شعرهای امام(ره) خیلی مشهور شده است: سالها می‌گذرد حادثه‌ها می‌آید /  انتظار فرج از نیمه خرداد کشم
به دلیل این‌که رحلت امام هم در نیمه خرداد اتفاق افتاد، بسیاری از مخاطبان این شعر، آن را نوعی پیشگویی و پیش بینی رحلت خود در این روزها دانسته اند. بخصوص این‌که در سال منتهی به ارتحال امام(ره)، ماجراهای مرتبط به قائم مقامی رهبری پیش آمد و مرحوم احمد آقا از امام نقل قول کردند که ایشان در پی این ماجراها از خدا مرگ خود را درخواست کردند و این نقل قول و مصادف شدن فوت امام با نیمه خرداد، معنایی دیگر به این بیت داده است. 

۱۴- یکی ازشخصیت‌های معاصر که در شعر امام(ره) به اوتوجه زیادی شده و ازخدمات و فعالیت‌هایش تجلیل شده است، مرحوم آیت‌ا... حاج شیخ عبدالکریم حائری یزدی، مؤسس حوزه علمیه قم است. امام در یکی از شعرهای‌شان که خطاب به امام زمان(عج) و در سالی که نوروز و نیمه‌شعبان با هم مصادف شده بودند، از مرحوم آیت‌ا... مؤسس هم تجلیل کرده‌اند: راستی‌! این آیت‌ا... گر در این سامان نبودی / کشتی‌ اسلام را از مهر پشتیبان نبودی‌

۱۵- بیشترین شاعری که امام تحت تأثیر شعر او قرار داشته‌اند، بی شک حافظ است. زبان، ساختار، تصویرسازی و سبک شعر امام به خصوص در غزل‌ها به غزلیات حافظ شبیه است و این نشان‌دهنده الفت و انس دیرینه ایشان با شعر حافظ است. 
این تأثیرپذیری گاه خود را در استقبال از شعر حافظ نشان داده است. استقبال کردن، سنتی دیرینه در شعر فارسی است به این معنا که شاعر، سعی می‌کند با استفاده از همان وزن، قافیه و ردیف شاعر گذشته، شعر او را به اصطلاح «جواب گوید». 
برای مثال حافظ غزلی دارد با این مطلع: یاد باد آن که سرکوی توام منزل بود / دیده را روشنی از خاک درت حاصل بود
و امام در استقبال از این غزل گفته است: کاش روزی به سر‌کوی توام منزل بود / که در آن شادی و اندوه مراد دل بود
نمونه‌های دیگری از این تأثیرپذیری‌ها از شعر حافظ در شعر ایشان وجود دارد که شرح آن در اینجا نمی‌گنجد.

۱۶- یکی دیگر از شاعران بزرگ شعر فارسی که امام از شعر او بهره برده است، سعدی است. سعدی سروده است:  شادی به روزگار گدایان کوی دوست / برخاک ره نشسته به امیدواری دوست
و امام در پاسخ به این غزل گفته است: عمری گذشت و راه نبردم به کوی دوست / مجلس تمام گشت و ندیدیم روی دوست

۱۷- از شعرهای امام می‌فهمیم ایشان زمان زیادی را صرف مطالعه شعر می‌کرده است و نه فقط شعرهای شاعران درجه اول فارسی را خوانده است، از شعرهای شاعرانی کمتر شناخته شده چون شفایی اصفهانی و حزین لاهیجی شاعران سبک هندی نیز نشانی در شعر او می‌بینیم:
حکیم شفایی شعری دارد با این مطلع: ماییم و همین خاطر افکار و دگر هیچ / درساخته با راحت و آزار و دگر هیچ
و حزین لاهیجی هم شعری مشابه او دارد و امام‌(ره) در شعری می‌گویند: ماییم و یکی خرقه تزویر و دگر هیچ / در دام ریا بسته به زنجیر و دگر هیچ

۱۸- علاوه بر تأثیرپذیری از آیات قرآن، ردپای برخی روایت‌های مشهور پیامبر و ائمه(ع) نیز در شعرهای امام دیده می‌شود. برای مثال می‌توان به روایاتی از پیامبر(ص) اشاره کرد که در متون و ادبیات عرفانی سخت مشهور است: الفقرُ فخری.
امام(ره) در شعری گفته‌اند: فقر فخر است اگر فارغ از عالم باشد / آن که از خویش گذر کرد، چه‌اش کم باشد
روایت دیگری نیز در ادبیات عرفانی ما مشهور است که : العلم هوالحجاب الاکبر. امام چند بار به این روایت اشاره دارد، از جمله در این بیت: دربردلشدگان، علم حجاب است حجاب / از حجاب آن که بر دل رفت به حق جاهل بود

۱۹- در شعر حضرت امام(س) توجه به عناصر طبیعت و به‌خصوص بهار جلوه‌گری زیادی دارد. ایشان چند شعر بهاریه دارند که به مناسبت عیدنوروز سروده شده و درآن تصویرهایی با استفاده از عناصر طبیعت دیده می‌شود. از جمله این غزل: باد نوروز وزیده است به کوه و صحرا  / جامه عید بپوشند، چه شاه و چه گدا
تعداد غزل‌های بهاری امام در دیوان‌شان زیاد است و نشان‌دهنده توجه ایشان به زیبایی‌های طبیعت است. 

۲۰- در شعر امام تلفیق شعر با استفاده از عناصر طبیعی و شعر آیینی، جلوه خاصی دارد. ایشان غزلی دارند با این مطلع: آمد بهار و بوستان شد رشک فردوس برین / گل‌ها شکفته در چمن، چون روی‌ یار نازنین
این قصیده بعد از توصیف طبیعت بهار، به بهار امید دل‌های جهان یعنی امام زمان(عج) ومدح ایشان گریز می‌زند: مهدی‌، امام منتظر، نوباوه‌‌ خیرالبشر / خلق دو عالم سر به سر، بر خوان احسانش نگین...

۲۱- بسیاری از شعرهای امام همچنان که مشهور است، دارای مضمون‌های عرفانی است اما امام سعی کرده‌اند در این شعرها، معنای دقیق و درست عرفان را از منظر یک عالم مسلمان و متشرع تبیین کنند و میان عرفان واقعی و اصیل و عرفان صوفیانه خط ممیزی بکشند. برای همین تفاوت روشنی میان اصطلاحات عرفانی شعر ایشان و اصطلاحات شعر صوفیانه وجود دارد. برای مثال خانقاه که در اصطلاح رایج محل اقامت و خلوت صوفیان است اما در آثار امام خمینی خانقاه که کنایه از عالم ملکوت و حریم قلب است:  به می‌بر بند راه عقل را از خانقاه دل / که این دارالجنون هرگز نباشد جای عاقل‌ها
یا امام سنت‌های صوفیانه خرقه‌پوشی را چنین رد کرده‌اند: بر کن این خرقه آلوده و این بت بشکن / و به در عشق فرود آی که آن قبله نما است

۲۲- امام در شعرشان، توجه خاصی به نزدیکان و خانواده خود به‌خصوص همسر مکرمه‌شان داشته‌اند و با زبان شعر، از ایشان تجلیل کرده‌اند. از جمله ایشان شعری دارند با این مطلع: قد دلجویت اندر گلشن حسن/ یکی سروی است کاندر کاشمر نیست
که وقتی این شعر را به صورت کامل می‌خوانیم، از کنار هم گذاشتن حروف اول آن، کلمه «قدس ایران» به دست می‌آید.

۲۳- بسیاری از شعرهایی که مربوط به دوره اخیر زندگی امام(ره) است، شعرهایی است که ایشان به اصرار عروس خود خانم فاطمه طباطبایی (همسر حاج‌احمد‌آقا) سروده‌اند. خانم طباطبایی که در آ‌ن دوران مشغول تحصیل در رشته عرفان و فلسفه اسلامی بوده است، برخی عبارات دشوار و مبهم را از امام‌(ره) می‌پرسیده‌اند و ایشان پاسخ عروس خود رادر قالب رباعی می‌داده‌اند‌. بعد از مدتی خانم طباطبایی از امام درخواست می‌کنند غزلی بسرایند واین فتح بابی برای شروع دوره تازه‌ای در شاعری ایشان شده است. 

۲۴- جالب است بدانید در میان اشعار به جای مانده از دوران تحصیل امام، یک شعر طنز هم وجود دارد.چند بیت این شعر را به عنوان پایان بندی این بحث بخوانیم:  قم بدکی نیست از برای محصـل / سنگک نرم و کباب اگر بگذارد / حوزه علمیه دایر است ولیکن / خان فرنگی‌مآب اگر بگذارد...

نکته بیست و پنجم  
مشنو از نی چون حکایت می‌کند  
همه دوستداران شعر فارسی، شعر اول دفتر اول مثنوی معنوی مولانا را شنیده‌اند:
بشنو از نی چون حکایت می‌کند / از جدایی‌ها شکایت می‌کند
امام(ره) شعری در قالب مثنوی دارند که در آن، به شکلی پاسخی به این شعر داده‌اند. در اینجا امام ابتکاری شاعرانه به خرج داده‌اند و با استفاده از ساختار یک شعر آشنا، شعر را به فضایی دیگر می‌برند. شعر امام این گونه شروع می‌شود:
مشنو از نی چون حکایت می‌کند‌/بشنو از دل چون روایت می‌کند
شعر بعد از این مقدمه و چند بیت دیگر در همین حال و هوا، وارد فضایی جدید می‌شود:
نی چو بینم یادم آید نینوا / دل شــود نـالان بـه یـاد کـربـلا
و شعر تا پایان در فضای شعر آیینی و سوگواره‌ای بر مصایب امام حسین(ع) در روز عاشوراست.