صادرات کتاب؛ نیازمند اراده و بودجه

به نظرمی‌رسد این قراردادها، تحقق‌بخشی از هدف‌گذاری برای بهره‌مندی ۲۰۰ کتاب از طرح حمایتی گرنت باشد که پیش‌تر وزارت ارشاد آن را اعلام کرده بود. براساس سیاست‌گذاری‌های وزارت ارشاد برای سال‌جاری، قرار بود اعتبارات حمایتی برای این تعداد کتاب و با توجه به زبان‌هایی که در گذشته کمتر مورد توجه بوده، مانند زبان‌های اسپانیایی، روسی، مالایی و شرق آسیا اختصاص یابد. البته هنوز مشخص نیست کتابی به این زبان‌ها مورد حمایت قرار گرفته است یا نه. 
   
گرنت چیست؟
دولت‌ها معمولا از چهار رویکرد برای ترویج و تبلیغ فرهنگ ملی خود، استفاده می‌کنند. این رویکردها شامل برگزاری نمایشگاه‌های بین‌المللی کتاب، حمایت در قالب گرنت، اعطای فلوشیپ به ناشران و آژانس‌های ادبی و برگزاری جوایز، رویدادهای ادبی و نیز کارگاه‌های ترجمه می‌شود.  اما طرح گرنت چیست؟ گرنت یا اعطای کمک‌هزینه‌های ترجمه و چاپ، طرحی است که وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی از هفت سال قبل برای حمایت از ترجمه و انتشار کتاب ایرانی در بازار‌های جهانی براساس رهنمودهای رهبر انقلاب درباره ترجمه آثار ایرانی به زبان‌های دیگر و نیز تکالیف برنامه پنجم توسعه راه‌اندازی کرد. براساس این طرح معاونت امور فرهنگی وزارت ارشاد از فعالیت‌های بخش خصوصی در ترجمه و انتشار کتاب‌های ایرانی به زبان‌های مختلف در بازارهای جهانی با پرداخت مشوق‌هایی حمایت می‌کند. براساس آنچه در تارنمای رسمی وزارت ارشاد آمده است، اهداف این طرح عبارتند از: تقویت صنعت نشر ایران در حوزه نشر بین‌الملل، معرفی، اشاعه و گسترش ادبیات، فرهنگ و هنر ایران در جهان، تسهیل روابط فرهنگی با جهان از طریق نخبگان فرهنگی و هنری و فراهم‌سازی زمینه‌های حضور فعال، موثر و پایدار موسسات فرهنگی و هنری برای تولید و عرضه محصولات در نقاط مختلف جهان. وزارت ارشاد همچنین اعلام کرده است که از کتاب‌هایی که در موضوعات ادبیات داستانی و غیر‌داستانی معاصر، هنر، اسلام و ایران‌شناسی و کودک و نوجوان باشد، حمایت می‌کند. براساس این طرح وزارت ارشاد متعهد می‌شود، به هر ناشر خارجی که قصد دارد اثری از ایران را ترجمه کند، در صورتی که حق و حقوق اثر در خارج از کشور رعایت شود، مبلغی برای کمک به انتشار بپردازد.  براساس آماری که علیرضا نوری‌زاده، نماینده دبیرخانه طرح گرنت معاونت امور فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، در اختیار رسانه‌ها قرار داده است، بیش از ۶۰ تا ۷۰‌درصد کتاب‌هایی که از گرنت استفاده کردند در حوزه کودک است. این طرح اگرچه طرح خوبی است و زمینه مناسبی برای تعاملات فرهنگی میان ایران و کشورهای دیگر ایجاد می‌کند، در اختصاص بودجه‌ها معمولا مظلوم واقع می‌شود، به گونه‌ای که در دو سال اخیر به گرنت بودجه تعلق نگرفته و وزارت ارشاد بودجه آن را از منابع اعتباری خود تأمین کرده است. 
   
کدام کشورها باید اولویت باشند؟
با توجه به این‌که اولویت طرح گرنت از ابتدا این بوده که کتاب‌هایی مورد حمایت قرار بگیرند که انتقال‌دهنده فرهنگ و ادبیات ایرانی و اسلامی هستند، کشورهایی نیز باید در اولویت حمایت قرار بگیرند که با ایران اشتراکات دینی و زبانی دارند و به همین دلیل در این طرح اولویت کار را باید به کشورهای همسایه داد که درک بهتری از ادبیات ما دارند. معمولا انتشارات خارجی در تجربه‌های اول با تردید وارد این حوزه می‌شوند و اقدام به ترجمه و چاپ کتاب از کشور ما می‌کنند. بر این اساس چین، صربستان، ترکیه، مصر، لبنان، عراق، روسیه، ارمنستان، سوریه و آذربایجان در کنار برخی کشورهای اروپایی از جمله کشورهایی بوده‌اند که ناشران‌شان از حمایت طرح گرنت بهره برده‌اند. 
   
نقش مهم آژانس‌های ادبی 
اما طرح انتشار کتاب ایرانی در بازارهای جهانی، بدون همراهی بخش‌های دیگر پازل نشر و صادرات تولیدات فرهنگی به جایی نخواهد رسید. یکی از مهم‌ترین بخش‌های این پازل، آژانس‌های ادبی است. آژانس‌های ادبی مؤسساتی هستند که به فعالیت و کسب و کار در عرصه نشر بین‌المللی می‌پردازند و به‌عنوان واسطه‌هایی به وکالت و نمایندگی از نویسندگان، ناشران، تصویرگران، مترجمان و‌... آثار آنان را در بازارهای بین‌المللی نشر، عرضه و برای آنها بازاریابی می‌کنند. این حلقه‌های واسطه در طرح گرنت بسیار مهم هستند، چرا که دولت خود نمی‌تواند نقش بازاریاب برای آثار ادبی را به‌عهده بگیرد و هروقت هم که خواسته است چنین نقشی را به‌عهده بگیرد، ناموفق بوده است.این آژانس‌ها می‌توانند بازارهای مختلف کشورهای منطقه و جهان را از نزدیک بررسی و بهترین بازار را برای فعالیت ایران مشخص کنند. به‌عبارت دیگر ریسک فعالیت برای ناشران را کاهش دهند. برای مثال احمد ذوعلم، مدیر آژانس ادبی دایره مینا معتقد است بهترین بازار برای ایران، کشورهای عربی است.
   
کشورهای عربی و بازار مناسب برای ایران
ذوعلم می‌گوید: زبان عربی قرابت نزدیکی با زبان فارسی دارد و تقریبا عرب‌زبانی نیست که با زبان فارسی آشنا نباشد؛ ضمن این‌که ۲۵ کشور در دنیا زبان‌شان عربی است و شش کشور جهان هستند که زبان عربی را پذیرفته‌اند، عربی، پنجمین زبان پرگویش است و در جهان عرب نزدیک به ۵۰۰ میلیون نفر در جهان به زبان عربی صحبت می‌کنند. وی با بیان این‌که ورود به بازار کتاب جهان عرب دروازه‌ای برای ورود به بازار جهانی کتاب است، گفت: توسعه آژانس‌های ادبی در جهان عرب در چند سال اخیر به یک موضوع مهم تبدیل شده و کشورهای عربی سرمایه‌گذاری زیادی در این حوزه کرده‌اند اما متاسفانه ایران به حضور در نمایشگاه کتاب جهان عرب توجه زیای ندارد. وی افزود: از آنجا که ایران با امارات و عراق حجم تبادلات زیادی دارد، این تعاملات در حوزه نشر نیز تاثیرگذار است. این کشورها در حوزه تعاملات نشر می‌تواند در نظر باشد. نکته دیگر رویدادهای فرهنگی است که در جهان عرب اتفاق افتاده است. سالانه نزدیک به ۳۰ نمایشگاه کتاب در جهان عرب برگزار می‌شود، اما حضور کمرنگی در این نمایشگاه‌ها داریم.  وی به صورت مشخص به بازار عراق توجه کرده و می‌گوید: عراق به‌شدت ظرفیت و بازار بزرگی برای فروش کتاب کودک دارد، زیرا به‌شدت فقر محتوا دارد و موضوع کودک و نوجوان ورود کتاب کودک به یک کشور یعنی، مقدمه ورود سایر زنجیره‌های حوزه کودک به آن کشور بوده و از این منظر ورود به بازار کتاب کودک یک کشور بسیار مهم است. آژانس‌های ادبی علاوه بر بازاریابی می‌توانند در انتقال تجربه‌ کار با بازار بین‌الملل کتاب به ناشران ایرانی برای هماهنگ‌شدن با سازوکار نشر جهانی کمک کنند، چراکه بسیاری از ناشران داخلی هنوز این سازوکارها را نمی‌دانند و براساس سلیقه مخاطب داخلی کتاب انتخاب و چاپ می‌کنند.فعالیت آژانس‌های ادبی در سال‌های اخیر باعث شده که روند تبادل رایت و ارتباط‌گرفتن با ناشران داخلی و خارجی، روال بهتری بگیرد و ترس ناشران ایرانی برای ارتباط با ناشران خارجی و عرضه کتاب‌هایشان رفته‌رفته کم شود و این روند سال به سال شتاب قابل قبول‌تری به خود می‌گیرد. شاید توجه بیشتر به نقش این آژانس‌ها در طراحی طرح گرنت و بازی‌دادن بیشتر آنها توسط ارگان‌های دولتی بتواند به قدرتمندتر شدن‌شان بینجامد. برای مثال می‌توان یک شرط استفاده از گرنت را از مسیر آژانس‌های ادبی دید.  البته استفاده از تجربه آژانس‌های ادبی و موفق بزرگ جهان نیز می‌تواند به کار ما بیاید تا روند امور را از همان ابتدا حرفه‌ای و تخصصی طرح‌ریزی کنیم. 
   
اهمیت فلوشیپ‌های ادبی 
فلوشیپ‌های ادبی، رویدادهایی برای ایجاد فرصت مذاکره میان دست‌اندرکاران تولید و انتشار کتاب برای عرضه آن هستند که در ایران هنوز به اهمیتش توجه نشده است. برای مثال قرار بود در نمایشگاه کتاب تهران امکانی‌ فراهم شود که آژانس‌های ادبی و ناشران خارجی و ایرانی با یکدیگر برای فروش رایت(حق نشر)کتاب مذاکره کنند.البته بعد از مدت‌ها وعده و وعید قرار شده به‌زودی اولین فلوشیپ ادبی تهران با محوریت نشر کودک و نوجوان برگزار شود. براساس وعده‌ای که وزارت ارشاد داده، قرار است فلوشیپ ادبی کتاب کودک‌ونوجوان به‌صورت مستقل از نمایشگاه کتاب برگزار شود. فلوشیپ در برخی کشورها همزمان با نمایشگاه بین‌المللی کتاب و در برخی به شکل جداگانه از نمایشگاه کتاب برگزار می‌شود. برای مثال در نمایشگاه شارجه در امارت متحده عربی فلوشیپ همزمان و در استانبول ترکیه به شکل مجزا برگزار می‌شود. در این رویدادها، فاصله میان ناشر ایرانی، ناشر خارجی و آژانس‌ها کوتاه ودرنتیجه امکان مذاکره ورسیدن به نتیجه نهایی فراهم‌تر می‌شود.به نظرمی‌رسدهرچقدر بتوان اجرا و برنامه‌ریزی چنین رویدادهایی را به بخش خصوصی واگذار کرد،بهتر می‌توان به نتیجه‌بخش بودن آن امید داشت. عرضه بهترین و باکیفیت‌ترین محصولات و تولیدات، حرفه‌ای و مسلط بودن مذاکره‌کنندگان و شناخت دقیق از بازار هدف و مخاطب‌شناسی در موفق بودن این رویداد بسیار مهم است.  زمان برگزاری این رویداد فعلا مشخص نیست. اعضای شورای سیاست‌گذاری فلوشیپ با حکم 
وزیر فرهنگ و ارشاد قبلی فعالیت خود را آغاز کردند و این رویداد امسال برگزار خواهد شد، ولی به گفته اسماعیل جانعلی‌پور، مدیرکل دفتر مجامع، تشکل‌ها و فعالیت‌های فرهنگی معاونت امور فرهنگی زمان دقیق و مکان برگزاری این رویداد به بررسی بیشتر نیاز دارد. وی به ایرنا  گفت: فرض اول این بود که این رویداد را در آذرماه برگزار کنیم، اما زمان کمی تا آذرماه باقی مانده است و برخی از مسئولان این نظر را داشتند که امکان برگزاری آن در آذر ماه وجود ندارد، فعلا در جمع‌بندی ابتدایی حدودا اواخر بهمن و اوایل اسفند تایید شده است. تقریبا۱۶۰روز فرصت داریم تا بتوانیم برای این رویداد برنامه‌ریزی داشته باشیم. این تاریخ فاصله منطقی با نمایشگاه کتاب تهران دارد، همچنین پیش از ماه‌مبارک‌رمضان است و بعد از جشنواره‌های فجر خواهد بود. 
جانعلی‌پور با اشاره به این‌که در این فلوشیپ تمرکز بر آثار حوزه کودک و نوجوان است، افزود: باید توجه داشت، گرنت به سمت تخصص کودک و نوجوان نمی‌رود و از ادبیات داستانی و رمان بزرگسال هم حمایت می‌کند. در گرنت توجه به حوزه کودک و نوجوان و بزرگسال نسبت ۵۰ درصدی دارد. او با تاکید بر قوت تصویرگری در ایران، به لزوم تقویت آن اشاره کرد و افزود: حوزه کودک و نوجوان برای فعالان دیگر کشورها جاذبه دارد و ترجمه آن سریع‌تر انجام می‌شود و کتاب زودتر به دست مخاطب می‌رسد و مسائل حمایتی را زودتر دریافت می‌کنند. همچنین هیچ کشوری سراغ ندارم که در حوزه کودک و نوجوان، رویدادی بین‌المللی و جدا از نمایشگاه کتاب برگزار کنند. جانعلی‌پور درباره بودجه مورد نیاز برای تخصیص گرنت و برگزاری فلوشیپ توضیح داد: یکی از مسائل مورد بررسی در شورای سیاست‌گذاری این بود که ناشران و بخش‌خصوصی باید در این حوزه مشارکت جدی داشته باشند، اگر بانک‌ها را هم بخش خصوصی حساب کنیم. تجربه نمایشگاه کتاب تهران به ما نشان داد که در جذب و جلب حامی برای برگزاری این شکل از رویدادها  مشکلی نداریم.

کتاب و دیپلماسی فرهنگی
چرا دولت باید در عرصه ترجمه کتاب ورود کند؟ این سؤال ممکن است برای خیلی‌ها پیش بیاید اما اگر به صحنه رویارویی و رقابت جهانی نظر بیندازیم و تلاش برای ایجاد قدرت نرم در جهان امروز را تحلیل کنیم، آنگاه به این نتیجه خواهیم رسید که کتاب مانند دیگر تولیدات فرهنگی، ابزاری برای دیپلماسی فرهنگی است و این ابزار در ایران که پیشینه فکری و فرهنگی آن بر ادبیات استوار است، اهمیت بیشتری پیدا می‌کند. یکی از شاخص‌های مهم هویتی و تمدنی ما، زبان فارسی است که دارای موقعیت ویژه‌ای در منطقه است. این زبان، به‌عنوان یکی از میراث جهانی و زبان دوم جهان اسلام، نفوذ فراوانی در حوزه تمدنی ایران دارد و بسیاری از زبان‌های دیگر منطقه تحت‌تأثیر آن قرار دارند. صادرکردن تولیدات ادبی و فرهنگی به این زبان، به معنای صادر کردن فکر و فرهنگ و وسیع‌تر کردن دایره نفوذ زبان فارسی در جهان امروز است. به‌این‌ترتیب، سرمایه‌گذاری درترجمه وانتشار کتاب‌های ایرانی در سطح جهان، فقط یک فعالیت اقتصادی نیست، اگرچه یک فعالیت اقتصادی هم هست. بخش مهمی از این کار، در جهت آشناکردن مردم جهان با دستاوردهای ادبی و فرهنگی ایران در سال‌های بعد از انقلاب، تولیدات فکری و فرهنگی هنرمندان و ادیبان ایرانی و صادرکردن ارزش‌های معنوی ایران و انقلاب به شیوه‌ای تعاملی است. این کار را همه کشورهای جهان صورت داده و می‌دهند، در همین منطقه ما سرمایه‌گذاری دولتی در ترجمه آثار ادبی در کشورهایی مانند مصر، عربستان، امارات‌متحده و ترکیه باعث شده است، این کشورها بتوانند نویسندگان، ادیبان و شاعران خود را به جهان معرفی کنند و کسب جایزه نوبل توسط نجیب محفوظ مصری و اورهان پاموک ترکیه‌ای، مرهون سرمایه‌گذاری دولتی در ترجمه و انتشار آثار آنان در سطح جهان بوده است.

تعداد کتاب‌های مورد حمایت  طرح گرنت
۱۳۹۶    ۸۰  کتاب
۱۳۹۷     ۴۳   کتاب 
۱۳۹۸    ۶۹ کتاب
۱۳۹۹   ۲۱  کتاب
۱۴۰۰   ۳۱ کتاب
۱۴۰۱   ۲۵ کتاب

تعداد ناشران مورد حمایت طرح گرنت 
۵۸ ناشر