نی جفتی؛ یادآور نوای همزمان نخل و دریا

حلیمه آذریون-خبرنگار

استاد مجید پاکدل از راویان راستین و به معنی واقعی کلمه روایت دهنده و انتقال دهنده یک بخش بسیار بسیار مهم و زیبا به معنی هنری خودش در موسیقی بوشهر و موسیقی سازی بوشهر یعنی ساز نی جفتی با تمام قدمت و پیشینه ای که در بندر بوشهر(شبه جزیره بوشهر) دارد و یکی از نمادها و نمودهای موسیقی سازی بوشهر هست با یک پیشینه بسیار بسیار ارزشمند و سازی که نسل به نسل و دست به دست، سینه به سینه، دهان به دهان به امروزی ها رسیده است.

بزرگان و استادانی که در این خصوص بسیار نواختند، بسیار آموختند و آموزش دادند کسانی را که در یک مجلس و در یک محفل بدون حتی کوچکترین آشنایی با نُت خوانی و نوت نویسی اما نقل سینه به سینه و دهان به دهان و دست به دست توانسته یک کارگان از موسیقی سازی بوشهر رو به امروز برسانند.

یکی از کسانی که توانسته این روایت را ادامه دهد و در تداوم هنری با تمام سختی ها و مشکلات پیش رو همچنان می نوازند و خوشبختانه استاد مجید پاکدل از جمله کسانی بودند که محفل بزرگان را مستقیم درک کردند و نه اینکه از طریق یک رسانه شنیداری و یا توسط سی دی ها و نوار های کاست و چیزهایی مانند آن شنیده باشند بلکه در محفل استادان بوده و نشسته و به قول خودش با عشق و افتخار شاگردی کرده و آموخته و امروز در مسند یک استاد تمام و کمال و تمام عیار در موسیقی سازی بوشهر صاحب سخن های فراوانی هستند.

استاد مجید پاکدل مجموعه ای از اخلاق، هنر، ادب، فروتنی، شرافت، صداقت، راستی و مردم داری است. نماد و نمودی است از آنچه که یک هنرمند راستین باید داشته باشد و بر خلاف امروزیان که همه چیز را از آن خود می دانند و منیت و تکبر دارند، استاد پاکدل از جمله هنرمندانی است همواره با احترام از بزرگان و پیشکسوتان یاد کرده و همیشه گفته و می گوید که ما هر چه داریم از بزرگان و پیشینیان است و ما انتقال دهندگان آنها به نسل بعدیم و بدون بزرگان هیچیم.

☆       استاد خودتان را به شکل خلاصه و مختصر برای خوانندگان معرفی بفرمایید.

مجید پاکدل متولد ۱۳۳۴ در محله سنگی بندر بوشهر هستم. ۹ سالم بود که استاد کرم چماچم استاد مسلم نی جفتی، حسین موجی که با چیره دستی به زیبایی دایره می زد و در مجالس می خواندند، استاد محمد نی زن، حسن مینابی استاد نی جفتی، و بعد از آنها رحمان غلامی، استاد رجب بدریمون، محمد سبابه، حاجی احمد، شخصی به نام عبدی که اهل امامزاده بود و مادرش از نی زدن او ناراضی بود و نی زدن را کنار گذاشت. من و عبدی محبی که هم سن من بود و حسین غریبی و که الان دیگر از نی زدن عاجز است، نی جفتی را از این استادان آموختیم و حفظ کردیم و به نسل بعد منتقل کردیم. الان هم جوان هایی مانند مهدی لطفی، ذوالفقار غریبی، غلام شکری فرد که نی جفتی را خوب می نوازند.

کرم چماچم و حسین موجی در محله ترک ها و خودم محله سنگی آخر کوچه آسیاب بودم.

در گذشته مثل امروز نی نوازی به صورت گسترده نبود و در مراسماتی مثل خیام  خوانی، عروسی، ختنه و... به نی نوازی می پرداختند و مجلس خاصی برقرار نبود که در آن بنوازند.

در پایان مراسم ها یک سری با نی جفتی خیام خوانی می کردند و یک سری هم با فلوت می خواندند که فلوت را (محمد سندالله)، یوسفی و (احمد سُنگُر) با فلوت زردکی که از جنس برنج بود می نواختند.

☆ استاد در روایتی که شما و نسل شما و پیشینیان شما از آغاز نی جفتی تا پایان که شِکی و خیام خوانی می شود آیا هر آنچه که از استادان و پیشینیان خود فرا گرفته اید می نوازید یا به آنها اضافاتی هم داشته اید؟

اصل کار ما چه عروسی باشد یا جشن و هر مجلسی که باشد، اولش حاجیونی است که آوازی است و ریتمی ندارد و بدون همراهی ضرب است.

اگر بیت خوانی باشد با آن نوای بیت نواخته می شود مثلا وقتی استاد رجب کارش را شروع می کرد، چنین می نواخت امشب شب شادیست، شب دامادیست.

هر کدام از نوازندگان در هر بخش خاصی تبحر و مهارت ویژه ای داشتند مثلاً زنده یاد استاد چماچم در (قطعه)، استاد رجب بردیمون در (مست کُش) که بسیار مشهور است که ریتم و سرعت بالایی داشته یا زنده یاد استاد (حاج احمد علی شریفی) حاجیونی با آن ریتم خاص خودش و بسیار جان سوز می نواخت.

☆ استاد پاکدل، البته در همه گوشه ها و بخش های آوازی با چیره دستی و مهارت بالا می نوازند و این ادعا را همه بزرگان موسیقی اقرار دارند که در نوع خود برجسته و ممتازند که نشان از تسلط بسیار بالای شما بر این ساز است.

☆ استاد پاکدل، امروز که شاهد این حجم از خیام خوانی در هر کوچه و کوی و برزن و هر خانه هستیم که نشان از اقبال عمومی از خیام خوانی است از منظر آسیب شناسی آیا سبب نمی شود که سهل انگاری صورت گیرد و آن اصالت خود را از دست بدهد؟

بله قطعا همینطور است وقتی خیام خوانی هر ساعت و هر روز و به هر بهانه ای شود و با هر آهنگی خوانده شود اصالت خود را از دست می دهد.

خیام خوانی باید با فلوت آغاز و با نی جفتی ادامه یابد و نه مثل امروز با هر آهنگی خوانده شود. غالب آن با فلوت بود و بخش کمتر آن با نی جفتی به طوری که مرحوم رجب وقتی می خواند به من می گفت (در نیار) یعنی یکسره بنواز و قطع نکن و من با تو همنوا می شوم. در حالی که امروز جوانان نی را در می آورند و می گویند تا جایی که من می خوانم تو نی بزن.

خیام خوانی فلوتی نوای سنگین تری نسبت به خیام خوانی با نی نوازی است و زیبایی و گیرایی بسیار بالایی دارد.

☆ استاد شما با کدام یک از موسیقی استان بوشهر ارتباط بیشتری برقرار می کنید؟

من فقط نی جفتی می زنم، برای دل خودم همچون گذشته از ابتدا حاجیونی می زنم و شروع کارمان با (چوپی) و بعد شِکی است. که این سه گوشه یعنی حاجیونی، چوپی و شِکی را به عنوان گوشه های اصلی موسیقی اصیل بوشهری می دانند.

☆ استاد شما در نوازندگی نی جفتی قطعاتی هم مخصوص به خود دارید که در آخر نوازندگی تان اجرا میکنید؟

بله قطعاتی از فیلم ها و شعر هایی که با نی می توان زد را می نوازم مانند یه دونه انار، دو دونه انار.

☆ آیا از هنر جویان و شاگردانی که امروز در پی فراگیری نی جفتی هستند رضایت دارید؟ و استقبال و اقبال جوانان به این ساز چگونه است؟

مدتی نی جفتی کمتر اقبالی داشت و بیشتر مشتاق نی انبان بودند تا اینکه در سال های گذشته دوباره نی جفتی با اقبال جوانان رو به رو شده. جوانانی که نزد ما آموزش می بینند اگر لحن هایی که ما می نواختیم را بیاموزند و صرفاً به نی جفتی بپردازند و سراغ چند ساز نوازی نروند می توان امید به احیای نی جفتی داشت چرا که هر سازی لحن مخصوص خود دارد و نوازندگی چند ساز می تواند سبب تغییر لحن ها شود. ما لحن ها را با عشق از پیشینیان آموختیم و حفظ کردیم و با عشق به جوانان آموزش می دهیم و امیدواریم که آنان میراث داران خوبی باشند. ما شعر ها را تغییر می دهیم اما لحن ها را حفظ می کنیم و نباید با تغییر شعر ها لحن ها را دگرگون کنیم.

پس تکلیف نوآوری و به روزرسانی در حوزه موسیقی چه می شود؟

عده ای بر این باورند که باید در ساز ها و لحن ها نوآوری کرد اما معتقدم نباید لحن ها را دست خوش تغییرات اساسی کرد به گونه ای که لحن ها از هویت بیفتند و اگر کسی هم خواهان نوآوری باشد باید لحن های اصیل بوشهری بیاموزد و بعد نوآوری داشته باشد. لحن ها هم گوناگون اند مثلاً چوپی و شِکی که هر کدام چند لحن دارند .

نی جفتی با نی انبان چه تفاوتی با هم دارند؟

یکی از دلایلی که نی جفتی جوانان کمتری را به خود جلب می کند استقبال عمومی جامعه از نی انبان است و جوانان هم به سمت نی انبان سوق داده می شوند و همچنین فراگیری نی جفتی به مراتب سخت تر از نی انبان است چون در نی انبان، انبانی از هوا داری و می توانی نفس بگیری اما در نی جفتی باید دارای نفسی چاق باشی و از دم و بازدم استفاده کنی و فشار بسیار زیادی بر نوارنده وارد می شود و چنان فشاری بر نوازنده می آورد که در طول زمان لثه ها و دندان ها دچار آسیب جدی می شوند.

ما در گذشته تا ۴۰ دقیقه و حتی تا ۱ ساعت نی جفتی می نواختیم ولی اکنون جوانان نهایتاً ۱۵ دقیقه نی جفتی می زنند.

☆ به نظر شما دلیل رونق و ماندگاری نی جفتی که این همه سختی داشت چیست؟

اولین نکته عشق است که باید عشق به هنر و عشق به نی جفتی داشته باشی و بعد تمرین و پشتکار و مداومت و با تمرین زیاد فک و دهان و... عادت می کند و نرم می شود.

هر چند نی انبان راحت تر است اما چون به نی جفتی عشق دارم هرگز حاضر نشده ام نی جفتی را کنار بگذارم و غیر از نی جفتی بزنم.

عشق من به نی جفتی به گونه ای بود که در کودکی همراه با پسر عمه ام با ساقه بلند و رسیده گیاه صحرایی تُرشوک که آن را سوراخ می نمودیم و به فیکک وصل می کردیم و در آن می دمیدیم و صدای ضعیفی در می آورد و خوشحال بودیم و آنقدر نی خریدم و سوراخ کردم و در آن دمیدم تا مهارت یافتم.

☆ آیا شما ساز هم می سازید؟

بله من ساز و فیکک می سازم و در عمرم حتی یک بار از دوستانم ساز و فیکک نگرفته ام و همه ساخت خودم بوده و به دوستان هم می دهم.

☆ لطفا از اشعار حاجیونی برایمان بگویید.

 من شعری در این باره نمی دانم و فقط بر اساس گوش و شنیده هایم می نوازم. حاجیونی مقدمه ای است برای ورود به مرحله اصلی نوازندگی و در واقع درآمدی بر آواز است و حاجیونی قسمت آماده سازی برای ورود به آواز است و گذری کوتاه بر قطعاتی است که بعداً نواخته می شود.

☆ درباره فلسفه نام گذاری حاجیونی بگویید؟

این که چرا به آن حاجیونی می گویند نمی دانم، شاید در گذشته های دور تر برای سفر های حج خوانده می شده و یا هر دلیل دیگری که از آن بی اطلاعم و حتی در پیشواز حاجیان و دیگر مراسمات با عنوان شادمانه می نواختیم مانند شعر هایی همچون حاجی از حاج اومده شکر شکر.

☆ از اشعاری که در نوازندگی تان به کار می بردید  هم بگویید.

من شعر ها را به خاطر ندارم چون شعر ها را خواننده ها و حاضرین می خواندند و ما نی می زدیم مانند شعر حاجی از حاج اومده شکر شکر، ایشالله مبارک بادا، یه دونه انار دو دونه انار سیصد تا مروارید.

☆ ریتم نی جفتی چگونه است؟

ابتدا یک ضربی یا همان حاجیونی و بعد دو ضربی یا چوپی و بعد آرام آرام بالا میگیرد و وارد ۶ و ۸ یا همان شِکی می شود و رفته رفته بالاتر می رود تا به یَزله می رسد که این نوارندگی از ابتدا تا انتها دارای ریتمی موزون و هماهنگ است و بسیار سنگین و آرام است که امروزه متأسفانه بسیار شتاب زده و سرعتی شده است و هرچه ریتم ها تند تر و سرعتی شود آن احساس و عاطفه و سرزندگی گذشته را ندارد و می توان گفت هر نوازنده ی نی جفتی لحن خاص خود را دارد و می توان گفت در نوازندگی هر نوازنده ای بیان شخصی دارد.