یک رایزن، یک قاره!

این موارد نشان می‌دهد تولیدات ایران باید کیفیت لازم برای صادرات را داشته باشند تا بتوانند در بازارهای جهانی حضور یابند. یکی از بازارهایی که ایران می‌تواند در آن حضور جدی داشته باشد، آفریقاست. در دولت سیزدهم، «اجلاس ایران و آفریقا» برگزار شد و امسال نیز سومین دوره برگزاری آن راشاهد بودیم. یکی از راه‌های تامین مالی تولید و سرمایه‌گذاری در این زمینه، سرمایه‌های خارجی خصوصا سرمایه تجار کشورهای آفریقایی است اما این موضوع جدی گرفته نمی‌شود و دلیل آن هم مشخص است: آشنا نبودن آفریقایی‌ها با بازار ایران و آشنا نبودن تجار ایرانی با بازار این قاره.قاره آفریقا با پتانسیل‌های عظیم اقتصادی،جمعیتی روبه رشد و منابع طبیعی فراوان همچون طلا، الماس، چوب و محصولات کشاورزی، به بهشت سرمایه‌گذاری جهانی تبدیل شده و از اهمیت بالایی برای اقتصاد ایران برخوردار است. با این حال،حضور ناچیز رایزنان اقتصادی وتجاری ایران دراین قاره، مانع بزرگی درتوسعه روابط اقتصادی وتجاری دوجانبه محسوب می‌شود. همین امر سبب شده که میزان مبادلات تجاری کشورمان با قاره آفریقا با وجود ظرفیت‌های بالای این قاره بسیار محدود باشد، به طوری که هر چند طی سال‌های اخیر میزان صادرات کالاهای ایرانی به قاره آفریقا از ۶۰۰ میلیون دلار به یک میلیارد و ۳۰۰ میلیون دلار رسیده ولی ذکر این نکته خالی از لطف نیست که بدانیم قاره آفریقا با جمعیتی نزدیک به یک میلیارد و ۵۰۰ میلیون نفر و وجود ۵۴ کشور با گردش مالی ۱۵۰۰ میلیارد دلار، می‌تواند بهشتی برای تجار و سرمایه‌گذاران ایرانی باشد.
   
وعده‌هایی که اجرا نشد
«رایزنان اقتصادی ایران در آفریقا به ۱۲ نفر می‌رسد. تعداد مراکز تجاری از ۱۰به حداقل ۱۵ مرکز افزایش خواهد یافت و خطوط کشتیرانی به غرب و جنوب آفریقا توسعه می‌یابد.» این سخنان عباس علی‌آبادی، وزیر وقت صنعت، معدن و تجارت در اردیبهشت سال گذشته در دومین اجلاس ایران و آفریقا بود. اکنون که در حال تنظیم این گزارش هستیم، هنوز تعداد رایزنان اقتصادی تغییر نکرده است. علی‌آبادی همچنین گفته بود، اطلاعات کاملی از ظرفیت کشور‌های آفریقایی از تولید و امکان صادرات انواع سنگ‌های معدنی، قیمتی و صنایع‌دستی وجود دارد و بر این باور هستیم که با توسعه معادن و خطوط محصولات فرآوری به کمک توانمندی‌های یکدیگر و واردات، می‌توانیم بخش عمده نیاز‌های ایران از قاره آفریقا را از طریق روابط برد-برد توسعه دهیم. وزیر وقت صمت همچنین تاکید کرده بود برنامه‌های ما برای توسعه تجارت شامل توسعه زیرساخت‌های فیزیکی، رفع مشکلات مربوط به نقل و انتقالات بانکی و افزایش تعاملات برای حل مشکلات به صورت دوره‌ای است.
   
رقابت برای حضور در یک بازار بکر
در شرایط کنونی، رقابت شدیدی میان قدرت‌های بزرگ مانند آمریکا، اروپا، چین، هند، امارات و ترکیه برای حضور در آفریقا شکل گرفته تا از فرصت‌های تجاری و سرمایه‌گذاری در حوزه زیرساخت‌ها و صنایع تبدیلی این قاره بهره‌مند شوند. سهم تجارت ایران با آفریقا تنها ۳درصد از صادرات و یک‌درصد از واردات کشور را تشکیل می‌دهد. این در حالی است که کارشناسان معتقدند ایران به‌راحتی می‌تواند سهم بالایی از تجارت با قاره آفریقا داشته باشد تا جایی که محمد لاهوتی، رئیس کمیسیون صادرات ایران با اشاره به هدف‌گذاری تجارت ۱۰ میلیارد دلاری با کشورهای آفریقایی در سال جاری، ادامه داد: رسیدن به این هدف سخت نیست اما الزاماتی نیاز دارد. یکی از این الزامات با توجه به مسافت زیاد قاره آفریقا با ایران، رفع موانع حمل‌و‌نقل است. از سوی دیگر اما مسعود برهمن، رئیس اتاق مشترک ایران و آفریقا با اشاره به ظرفیت صادراتی ایران به آفریقا اظهار کرد: ایران ظرفیت صادراتی تا ۳۵۰ میلیارد دلار دارد اما صادرات فعلی ما فقط ۶۰ میلیارد دلار است که یک‌هفتم ظرفیت واقعی می‌شود. ایران امکان رشد صادرات به کشورهای توسعه‌یافته مانند آلمان و آمریکا را نیز دارد.با این حال همان‌طور که اشاره شد، کمبود رایزن اقتصادی یکی از اصلی‌ترین مشکلات ایران در راه توسعه تجارت، صادرات و ارزآوری برای کشورمان است که این امر برای ارتباط با قاره آفریقا و تجار آن با وجود تنها یک رایزن بازرگانی نمود بیشتری دارد.بد نیست بدانیم این تعداد کم رایزن اقتصادی در قاره آفریقا به عوامل متعددی برمی‌گردد، به طوری که دستگاه‌های مسئول کشورمان با محدودیت‌های بودجه‌ای و اولویت‌بندی‌های سیاسی روبه‌رو هستند، به همین دلیل تخصیص بودجه کافی برای اعزام و نگهداری رایزنان اقتصادی به کشورهای آفریقایی، همواره با چالش مواجه بوده و از سوی دیگر اولویت‌بندی‌های سیاسی و تمرکز بر مناطق دیگر نیز در این زمینه بی‌تاثیر نبوده است.همچنین کمبود نیروی انسانی متخصص یکی دیگر از این مشکلات است، به طوری که تربیت و جذب نیروی انسانی متخصص در زمینه تجارت بین‌الملل و آشنایی با شرایط خاص اقتصادی کشورهای آفریقایی، از چالش‌های اساسی است. از سوی دیگر مراحل اداری و بروکراسی پیچیده در اعزام و فعالیت رایزنان اقتصادی، موجب کندی و پیچیدگی این فرآیند شده و در کنار آن تحریم‌های بین‌المللی علیه ایران، محدودیت‌هایی در انجام فعالیت‌های اقتصادی و تجاری و در نتیجه حضور موثر در آفریقا ایجاد کرده است.برخی کارشناسان معتقدند یکی از مزیت‌های موجود، وجود حمل‌ونقل دریایی نسبتا مناسب است. هزینه‌های کانتینری معقول و مدت زمان ترانزیت حدود ۲۰ تا ۲۵ روز است که برای بسیاری از کالاهای ایرانی مانند محصولات پتروشیمی، مواد غذایی و مصالح ساختمانی فرصت بسیار خوبی ایجاد کرده است.
   
آشنا نبودن با ظرفیت‌های اقتصادی آفریقا
البته همه این مشکلات نباید بهانه‌ای برای کمبود رایزن اقتصادی در قاره آفریقا باشد؛ زیرا به‌وضوح می‌توان دیپلماسی ضعیف اقتصادی و عدم آشنایی کافی رایزنان با فرصت‌ها و چالش‌های بازار آفریقا را مشاهده کرد.درواقع از طرفی رویکردهای سنتی در دیپلماسی، به جای دیپلماسی اقتصادی فعال و چابک، در توسعه روابط تجاری باآفریقا تاثیر منفی گذاشته و از سوی دیگر عدم شناخت کافی از بازارهای آفریقایی و قوانین و مقررات حاکم بر آن، مانع از فعالیت موثر رایزنان اقتصادی می‌شود. 
یکی از مهم‌ترین چالش‌ها، نبود خط مستقیم کشتیرانی میان ایران و جنوب آفریقاست. شرایط ایده‌آل برای تجار ایران، وجود خط مستقیم به آفریقاست و خطوط کشتیرانی ایران تا بندر دارالسلام به تانزانیا‌ می‌رود و به بنادر جنوب آفریقا نمی‌رسد. این در حالی است که فاضل خیاط، در نمایشگاه توانمندی‌های صادراتی ۱۴۰۴ (ایران اکسپو) که همزمان با اجلاس ایران و آفریقا در اردیبهشت سال جاری برگزار شد، گفته بود قاره آفریقا بازاری است که از کوچک‌ترین تا پیشرفته‌ترین محصولات صنعتی و های‌تک را می‌توان در آن به فروش رساند. رقابت در این بازار بسیار اندک است؛ حتی در آفریقای‌جنوبی که توسعه‌یافته‌ترین کشور صنعتی آفریقا محسوب می‌شود، میزان رقابت در مقایسه با سایر نقاط جهان پایین‌تر است. درواقع، حضور محدود تولیدکنندگان و واردکنندگان در این کشورها باعث شده تا کالای مناسب با قیمت رقابتی، حتما در بازار آفریقا مشتری پیدا کند.
به نظر می‌رسد کشورمان می‌تواند با تخصیص بودجه کافی و اولویت‌بندی آفریقا در سیاست‌های اقتصادی، ارتقای نیروی انسانی متخصص، کاهش بروکراسی و ساده‌سازی مراحل اداری برای تسریع در اعزام و فعالیت رایزنان اقتصادی، تلاش برای رفع تحریم‌ها، ترویج دیپلماسی اقتصادی فعال، شناسایی و بررسی فرصت‌های بازار آفریقا و همکاری با بخش خصوصی و استفاده از ظرفیت‌های آن، در توسعه روابط تجاری با آفریقا گام‌های بلندی بردارد. آفریقای جنوبی به‌واسطه توافق‌نامه‌های متعدد تجارت آزاد با آمریکا، اتحادیه اروپا و کشورهای منطقه‌ای، می‌تواند به‌عنوان هابی برای صادرات مجدد به دیگر نقاط جهان ازجمله آمریکای شمالی، آمریکای لاتین و اروپا عمل کند. در پایان می‌توان گفت که کمبود رایزنان اقتصادی و تجاری ایران در آفریقا، مانعی بزرگ در توسعه روابط اقتصادی و تجاری دوجانبه محسوب می‌شود. رفع این کمبود، نیازمند تلاش همه‌جانبه دولت، بخش خصوصی و متخصصان این حوزه است. بنابراین با اتخاذ راهکارهای مناسب و اولویت‌بندی این منطقه در سیاست‌های اقتصادی، می‌توان از پتانسیل‌های عظیم اقتصادی آفریقا بهره‌مند شد.

پیامد نادیده گرفتن ظرفیت‌ها
همه این عوامل پیامدهای جبران‌ناپذیری برای اقتصاد کشورمان دارد که از مهم‌ترین آنها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
از دست رفتن فرصت‌های سرمایه‌گذاری: کمبود رایزنان اقتصادی باعث از دست رفتن فرصت‌های سرمایه‌گذاری در بخش‌های مختلف اقتصادی آفریقا می‌شود. 
کاهش صادرات غیرنفتی: عدم حضور موثر در بازار آفریقا بر میزان صادرات غیرنفتی ایران تاثیر منفی دارد. 
افزایش سهم رقبا: رقبامانند چین، ترکیه وهند،باحضور فعالانه درآفریقا،سهم بیشتری ازبازار رابه خود اختصاص داده‌اند. 
ضعف درروابط اقتصادی وسیاسی:روابط ضعیف اقتصادی باکشورهای آفریقایی،برروابط سیاسی نیز تاثیر منفی می‌گذارد.