از نردبان علم نیفتیم

 زنگ خطر افت کیفیت دانشگاه‌ها  
این روزها اگرچه حضور دانشگاه‌های ایرانی در رتبه‌بندی‌های بین‌المللی روندی صعودی داشته و از سال ۲۰۲۳ تا ۲۰۲۵ تعداد بیشتری از دانشگاه‌های کشور وارد جدول‌های معتبر جهانی مانند «تایمز» و «لایدن» شده‌اند اما آمارها از افت جایگاه کیفی برخی از مهم‌ترین مراکز آموزش عالی کشور خبر می‌دهند؛ به‌ویژه کاهش تعداد دانشگاه‌های ایران در جمع ۵۰۰دانشگاه برتر جهان، آن‌ هم در شرایطی که برنامه هفتم توسعه دستیابی به حداقل ۲۰دانشگاه در این بازه را هدف‌گذاری کرده، نشان‌دهنده چالشی نگران‌کننده در مسیر ارتقای علمی و فناوری کشور است. البته معاون پژوهش و فناوری وزارت علوم در گفت‌وگو با جام‌جم عنوان می‌کند: تعداد دانشگاه‌های ایران در رتبه‌بندی‌های علمی دنیا کم نشده است. مثلا در رتبه‌بندی تایمز که جزو رتبه‌بندی‌های مهم و جدی دنیاست، در سال ۲۰۲۳، ۶۵دانشگاه، در سال ۲۰۲۴، ۷۳دانشگاه و در سال ۲۰۲۵، ۸۱ دانشگاه از ایران در رتبه‌بندی‌ها حضور داشته‌اند. این روند افزایشی از تعداد حضور دانشگاه‌ها خبر خوبی است چون به‌معنای آن است که دانشگاه‌های کوچک ما نیز به این رتبه‌بندی‌ها وارد شده‌اند. آن طور که او توضیح می‌دهد تعداد دانشگاه‌های ما در رتبه‌بندی‌ها کاهش پیدا نکرده اما کیفیت و جایگاه برخی دانشگاه‌ها افت داشته است‌. 
   

تولید مقاله هم یک پله به عقب رفت 
یکی از شاخص‌هایی که برای رشد علمی در‌نظر گرفته می‌شود، تعداد مقالات علمی است. متأسفانه در سال‌های اخیر به‌رغم رشد کمی مقالات، این حوزه نیز یک پله به عقب رانده شده که همین موضوع بر افت رتبه جهانی ایران اثرگذار بوده است. در حال حاضر رتبه جهانی ایران در تولید مقالات علمی ۱۶ در سطح جهان و در میان کشورهای منطقه نیز پس از ترکیه به رتبه دوم تنزل پیدا کرده است. ‌ حسین نصیری، مدیر گروه آموزش عالی مرکز پژوهش‌های مجلس به جام‌جم می‌گوید: واقعیت این است که رشد علمی مفهومی بسیار گسترده‌تر و با مصادیق متنوع‌تر از صرفا تولید مستندات است. بنابراین وقتی درباره رشد علمی صحبت می‌کنیم، باید دقت کنیم که از چه مفهومی و با چه شاخص‌هایی حرف می‌زنیم. آن‌طور که او بیان می‌کند در ‌دوره‌ای به‌دلیل افزایش تعداد دانشجویان، حمایت‌های دولتی، فضای رقابتی موجود و توانمندی اعضای هیأت علمی و دانشجویان کشور ما از نظر تعداد مستندات علمی به سطح قابل توجهی در سطح بین‌المللی رسید که کاملا درست و منطقی بود اما اکنون در همین شاخص یعنی تعداد مقالات کاهش داشته‌ایم؛ هرچند که کاهش در تعداد مقالات لزوما به‌معنای کاهش رشد علمی نیست. 

چرا جایگاه علمی ایران افت کرد؟ 
کارشناسان معتقدند به‌طور کلی سه عامل اصلی افت جایگاه علمی کشور ناشی از افت شاخص‌های انسانی، ضعف ساختارهای پژوهشی و کاهش توان مالی است. این درحالی است که قرار بود طبق برنامه ششم سهم پژوهش و فناوری از تولید ناخالص داخلی ۴درصد (۲درصد سهم دولت و ۲درصد سهم بخش خصوصی) باشد اما معاون پژوهش و فناوری وزارت علوم می‌گوید، بالاترین سهم تاکنون ۰/۷درصد بوده و طبق پیمایش معاونت علم و فناوری ریاست جمهوری، ۰/۳درصد نیز سهم بخش خصوصی در تحقیق و پژوهش بوده است. این درحالی است که در اکثر کشورها سهم بخش خصوصی دوبرابر بخش دولتی است اما در ایران به‌دلیل وجود اقتصاد دولتی، سهم دولت از تولید ناخالص داخلی بیشتر است.  در بخش شاخص انسانی، مهاجرت نخبگان و استادان دانشگاه‌ها نیز یکی دیگر از عوامل کلیدی این افول است. وزیر علوم پیشتر هشدار داده بود که مهاجرت ۲۵درصد از استادان دانشگاه‌ها در سال‌های اخیر نه‌تنها سطح علمی دانشگاه‌ها را کاهش داده بلکه جایگزینی این افراد با گزینه‌های ضعیف‌تر، به افت کیفی آموزش و پژوهش منجر شده است. علاوه بر آن، به‌نظر مدیر آموزش عالی مرکز پژوهش‌های مجلس، یکی دیگر از دلایل افت رتبه، تغییر در تعداد دانشجویان است چراکه در دهه ۸۰ و اوایل دهه ۹۰، ما چیزی حدود چهار تا ۴/۵میلیون دانشجو در کشور داشتیم. این کمیت به‌صورت طبیعی باعث افزایش تعداد مقالات شد و این رشد در آن زمان ضروری بود اما در سال‌های اخیر، به‌دلیل کاهش تعداد دانشجو به حدود سه‌میلیون نفر، طبیعتا میزان تولید مقاله نیز افت کرده است. 




تأثیر تحریم و نرخ ارز بر پژوهشگران ایرانی 
در کنار مسائل ساختاری و سیاست‌گذاری‌های کلان آموزشی، یکی از عواملی که به افت علمی ایران دامن زده، تغییر در الگوی انتشار مقالات علمی و چالش‌های مربوط به مجلات بین‌المللی تحت تأثیر تغییر نرخ ارز است. نصیری در این خصوص می‌گوید: با افزایش نرخ ارز و شرایط اقتصادی، بسیاری از دانشگاه‌ها و پژوهشگران ما دیگر توان پرداخت هزینه چاپ در مجلات دسترسی باز را ندارند. همچنین برخی از مجلات بین‌المللی در سال‌های اخیر تحت تأثیر تحریم‌ها، همکاری خود را با پژوهشگران ایرانی محدود کرده‌اند.  وی با بیان این‌که بخش قابل توجهی از مقالات بین‌المللی ایران توسط دانشجویان علوم پایه تولید می‌شد، می‌افزاید: اگرچه این دانشجویان تنها ۶ تا ۷درصد از جمعیت دانشجویی کشور را تشکیل می‌دهند اما سهم بزرگی در حدود ۷۰ تا ۸۰درصد از تولید مقالات را برعهده داشتند. متأسفانه در سال‌های اخیر به‌دلایلی مانند بیکاری بالا در این رشته‌ها، کمبود امکانات و تجهیزات آزمایشگاهی و کاهش انگیزه، از تعداد این دانشجویان کاسته شده و در نتیجه تولید علمی نیز افت کرده است. علاوه بر آن، بسیاری از تجهیزات و مواد آزمایشگاهی مورد نیاز هم از خارج کشور تأمین می‌شد و تحریم‌ها در سال‌های اخیر، دسترسی به آنها را محدود کرده است. این محدودیت‌ها نیز بر کیفیت و کمیت تولیدات علمی اثر گذاشته‌است.  در هر حال کارشناسان معتقدند برای توقف این روند نزولی، ایران نیازمند اصلاحات ساختاری در نظام علمی و پژوهشی خود است. هرچند که وزیر علوم می‌گوید دولت معتقد به ارتقای جایگاه علمی کشور است اما تحقق این هدف نیازمند اقداماتی فراتر از شعار است؛ اقداماتی نظیر آنچه معاون پژوهشی وزارت علوم نیز بر آن تأکید دارد. مثل اختصاص ۱۵درصد از بودجه دانشگاه‌ها به حوزه پژوهش و رسیدن سهم پژوهش از تولید ناخالص داخلی حداقل به ۲درصد! اگر این ۲درصد هم محقق شود بسیاری از مشکلات امروز حل خواهد شد.