نفس‌های قم در بند گرد و غبار

به گزارش جام‌جم‌آنلاین از ایرنا، گرچه آلودگی هوا در کلانشهر‌ها معمولاً با ترافیک و فعالیت‌های صنعتی گره خورده، اما در قم علاوه بر این چالش ها، خاک خشکیده، باد‌های با سرعت اندک و کانون‌های ریزگرد درون‌استانی و فرامنطقه‌ای نیز به عاملی برای ناسالم شدن هوای استان تبدیل شده است.

واقعیت آن است که بخش مهمی از آلاینده‌هایی که نفس شهر را گرفته‌اند، نه از اگزوز خودروها، بلکه از دل زمین برمی‌خیزند؛ زمین‌هایی که پیش‌تر با پوشش گیاهی و سفره‌های زیرزمینی جان داشتند و اکنون در مسیر بیابان‌زایی بی‌وقفه‌اند.

در چنین شرایطی، آمار رسمی هم مؤید شدت یافتن بحران است. مدیرکل حفاظت محیط زیست استان قم اخیرا اعلام کرد: از ابتدای سال جاری تا بیست و دوم تیرماه، تنها ۹ روز هوای پاک در قم به ثبت رسیده و در مقابل، استان شاهد ۲۳ روز ناسالم و حتی چند روز بسیار ناسالم بوده است.

قم در میانه تابستان ۱۴۰۴ با هوایی آلوده و آسمانی خاکستری دست‌وپنجه نرم می‌کند؛ خشکسالی، افت شدید منابع آب زیرزمینی و خیزش گرد و غبار، کیفیت هوا را به نقطه بحران رسانده و تنها ۹ روز هوای پاک برای شهروندان به جا گذاشته است.

سیده مریم محمدی اظهار کرد: از ابتدای سال جاری تا امروز، قم ۹ روز هوای پاک، ۸۲ روز هوای قابل قبول، ۱۸ روز ناسالم برای گروه‌های حساس، سه روز ناسالم برای عموم و دو روز بسیار ناسالم را تجربه کرده است. به گفته وی، استمرار این وضعیت، زنگ خطری جدی برای سلامت مردم و محیط‌زیست استان است.

آن‌گونه که آمار‌ها نشان می‌دهد، وضعیت آلودگی هوای قم در سال‌های اخیر روند نگران‌کننده‌ای داشته و الگو‌های فصلی نشان می‌دهد بخش عمده آلودگی در بهار، تابستان و پاییز ناشی از خیزش گرد و غبار و ریزگردهاست؛ پدیده‌ای که ریشه در خشکسالی‌های متوالی، تغییرات اقلیمی، بهره‌برداری‌های بی‌رویه از منابع آب و گسترش اراضی بیابانی دارد.

دشت سراجه - قم
بر اساس تحلیل‌های کارشناسی، ذرات معلق با قطر کمتر از ۲.۵ میکرون (PM ۲.۵) که سهم بالایی در آلودگی هوای قم دارند، خطرناک‌ترین آلاینده‌ها به شمار می‌روند. این ذرات به‌راحتی وارد سیستم تنفسی و حتی گردش خون می‌شوند و ارتباط آن‌ها با افزایش حملات قلبی، سکته مغزی، بیماری‌های تنفسی و حتی سرطان، در مطالعات متعددی اثبات شده است. متأسفانه قم به دلیل اقلیم خشک و مجاورت با کانون‌های گرد و غبار داخلی و خارجی، همواره در معرض این آلاینده‌ها قرار دارد.

خیزش گرد و غبار، چالش مضاعف قم

بحران گرد و غبار در استان قم ابعاد گسترده‌تری یافته است؛ چراکه این پدیده نه‌تن‌ها کیفیت هوا را تحت تأثیر قرار داده، بلکه زنگ خطر بیابان‌زایی را نیز به صدا درآورده است. رئیس اداره امور بیابان استان قم در گفتگو با رسانه‌ها با هشدار نسبت به روند فزاینده بیابان‌زایی در شرق استان گفت: مجموعه‌ای از عوامل نظیر خشکسالی، افت شدید منابع آب زیرزمینی و عدم تخصیص حقابه‌های زیست‌محیطی باعث تشدید پدیده گرد و غبار در منطقه شده است.

صادق آبروش افزود: برخی اثرات محیطی با تأخیر بروز می‌کند. اگر امروز دچار خشکسالی شویم، ممکن است عواقب آن در قالب بیابان‌زایی و گرد و غبار، هفت سال بعد نمایان شود.

به گفته آبروش، افت سطح آب‌های زیرزمینی در استان بسیار شدید بوده و در برخی مناطق، منابع آب شیرین به آب شور تبدیل شده است؛ موضوعی که علاوه بر بحران آب شرب و کشاورزی، پوشش گیاهی استان را نابود کرده و زمینه فرونشست زمین را به‌ویژه در مناطق جعفریه فراهم ساخته است.

از سوی دیگر، ادامه کشت محصولات آب‌بر در مناطق بحرانی، معضل آلودگی هوا را پیچیده‌تر کرده است. آبروش با اشاره به مصرف بالای آب برای تولید محصولاتی مانند طالبی در قم گفت: تداوم این نوع کشت، در شرایط خشکسالی و بحران منابع آبی، منطقی نیست و باعث تشدید آسیب‌های محیط‌زیستی و اقتصادی می‌شود.

بر اساس مطالعات انجام‌شده، منطقه شرق قم به دلیل خاک‌های رسی و نمکی، بیشترین آسیب را از کم‌آبی دیده و بخش قابل‌توجهی از گرد و غبار برخاسته از این نواحی، مستقیم وارد شهر قم می‌شود.

تحلیل‌های محیط‌زیستی نشان می‌دهد گرد و غبار قم عمدتاً منشأ داخلی دارد، اما سهم قابل‌توجهی از آن نیز از استان‌های همجوار نظیر اصفهان و مناطق جنوبی دریاچه نمک وارد می‌شود. این شرایط ضرورت اتخاذ رویکرد ملی و منطقه‌ای برای مدیریت گرد و غبار را بیش از پیش آشکار کرده است؛ چراکه مقابله موضعی، بدون همکاری فرامنطقه‌ای، عملاً تأثیر محدودی دارد.

آبروش تأکید کرد: طرحی برای مقابله با گرد و غبار در محدوده ۵۳ هزار هکتاری سراجه تدوین شده، اما به دلیل کمبود اعتبارات، اجرای آن متوقف مانده است.

پیامد‌های نگران‌کننده آلودگی هوا

در کنار تهدید‌های محیط‌زیستی، آلودگی هوا و گرد و غبار در قم تبعات مستقیم بر سلامت شهروندان دارد. بر اساس مطالعات پزشکی، ذرات معلق می‌توانند موجب بروز یا تشدید بیماری‌های قلبی، ریوی، کاهش عملکرد ریه، سرفه‌های مزمن و حتی اختلال در رشد کودکان شوند. در عین حال، هزینه‌های درمانی و اقتصادی ناشی از این وضعیت، فشار مضاعفی بر خانوار‌ها و نظام سلامت استان وارد می‌کند.

از دید کارشناسی، هرچند برنامه‌های مقابله با گرد و غبار و مدیریت کانون‌های بحران در قم در قالب طرح‌های بیابان‌زدایی، مالچ‌پاشی، و کاشت گونه‌های مقاوم در دستور کار است، اما این اقدامات در سال‌های اخیر به دلیل کمبود منابع مالی و ضعف هماهنگی بین دستگاه‌ها، با سرعت کافی پیش نرفته است.

به باور متخصصان محیط‌زیست، اصلاح الگوی کشت، مدیریت مصرف آب، احیای حقابه‌های زیست‌محیطی و اجرای طرح‌های مقابله با گرد و غبار، از مهم‌ترین اقدامات فوری برای نجات قم از بحران گرد و غبار و آلودگی هواست. همچنین همکاری بین استانی و حتی ملی برای مهار کانون‌های گرد و غبار ضرورت دارد، چرا که منشأ بخشی از بحران، فراتر از مرز‌های استانی است.

از سوی دیگر، افزایش اعتبارات طرح‌های بیابان‌زدایی، تقویت ایستگاه‌های پایش هوا و اطلاع‌رسانی دقیق به مردم به‌ویژه در روز‌های آلوده، از جمله اقدامات مؤثری است که می‌تواند به کاهش آسیب‌های این بحران کمک کند.

قم دست کم طی تیرماه جاری در شرایطی قرار گرفته که روز‌های متوالی را با وضعیت هوای ناسالم روبه روست و استمرار روند فعلی، نه‌تن‌ها سلامت مردم را تهدید می‌کند، بلکه امنیت زیست‌محیطی، اقتصادی و حتی اجتماعی استان را نیز در معرض خطر قرار می‌دهد. به نظر می‌رسد اگر چاره‌ای اساسی اندیشیده نشود، باید در آینده نزدیک قم را در ردیف استان‌های با بحران شدید زیست‌محیطی کشور دانست؛ وضعیتی که آثارش فراتر از مرز‌های استانی خواهد بود.