پمپاژ حسرت در فضای مجازی

در سومین روز از هفته ملی سلامت با‌نوان که «تهدیدها و فرصت‌های فضای مجازی و رسانه‌ها بر سلامت زنان در بحران» نامیده شده به این مهم پرداخته‌ایم.
وب‌کاوی، وب‌گردی و در نهایت پرسه‌زدن، سه مرحله‌ای از گشت و گذار در فضای مجازی است که هرکدام به ترتیب می‌توانند تأثیرات خاص خودشان را بر مخاطب بگذارند: «‌وب‌کاوی به تنهایی آسیبی ندارد اما اگر این وب‌کاوی‌ها به مراحل دوم و سوم برسد، می‌تواند آسیب‌هایی جدی برای مخاطب، به‌خصوص برای مخاطبان به همراه داشته باشد.» این را علیرضا شریفی‌یزدی، روان‌شناس اجتماعی به جام‌جم می‌گوید و ادامه می‌دهد: «‌هنگام وب‌کاوی ما به صورت هدفمند، در جست‌و‌جوی یک موضوع مشخص، در فضای وب، می‌گردیم و دنبال پاسخ سؤال‌مان هستیم. اما وب‌گردی، هدف را از ما می‌گیرد و بدون هدف، همه محتواها از مسائل سیاسی، روان‌شناسی، آشپزی تا طب سنتی و زیبایی و‌... را می‌بینیم و می‌خوانیم و می‌شنویم؛ بدون این‌که با خودمان فکر کنیم آیا این مطلب، ارتباطی به زندگی ما دارد یا نه؟!» 
به این ترتیب زمانی این گشت‌وگذارهای مجازی می‌تواند به سلامت روان آسیب بزند که تبدیل به پرسه‌زدن مجازی می‌شود؛ موضوعی که شریفی‌یزدی هم آن را تایید و از اضطراب و استرس عمیقی می‌گوید که این رفتار برای افراد به همراه دارد: «‌در هروضعیتی، درخانه،حین رانندگی، وقت خرید و‌...تلفن‌همراه‌مان راروشن می‌کنیم تاازخبرهای لحظه‌به‌لحظه آگاه شویم؛ خبرهایی که دانستن‌شان هیچ ارزش‌افزوده‌ای به‌جز اضطراب برای فرد به همراه نخواهد داشت.» اضطرابی که اگر ادامه‌‌دارشود،‌ فراتر از یک ترس یا نگرانی لحظه‌ای است و می‌تواند باعث واکنش‌های جسمی مانند تپش قلب و تنش عضلانی ‌شود.
 
ابتلا به پدیده فومو
 شاید تا‌به‌حال نامی از فومو نشنیده باشید؛ این در‌حالی است که بسیاری از آدم‌های اطراف‌ یا حتی خودمان، ممکن است درگیر آن شده باشیم. FOMO مخفف عبارت انگلیسی به معنای ترس از دست دادن است؛ نوعی نگرانی اجتماعی و اضطراب که فرد احساس می‌کنددیگران درحال تجربه وقایع مثبت، جذاب یاحتی فرصت‌های مهمی هستندکه او ازآنهامحروم است. این روان‌شناس اجتماعی فومو را یکی از مهم‌ترین تهدیدهای فضای مجازی برای به‌خطر انداختن سلامت روان افراد می‌داند؛ پدیده‌ای که بانوان نسبت به آقایان، بیشتر درگیر آن می‌شوند: «‌این پدیده به‌شدت با رشد شبکه‌های اجتماعی مرتبط است. افراد معمولا بهترین لحظات، موفقیت‌ها، مسافرت‌ها و خوشی‌های خود را فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی به اشتراک می‌گذارند و همین اتفاق باعث می‌شود که فرد بیننده تصور کند زندگی دیگران به‌طور مداوم هیجان‌انگیزتر و کامل‌تر از زندگی خودش است.»
شریفی‌یزدی از احساس عقب‌ماندگی در وجودخانم‌هایی می‌گوید که فکر می‌کنند همه در حال زیباتر شدن، موفق شدن، کامل شدن و‌... هستند اما آنها از این روند رو به رشد عقب افتاده‌اند: «‌نتیجه چه می‌شود؟ بروز افسردگی، ابتدایی‌ترین پیامدی است که فومو می‌تواند برای فرد به همراه داشته باشد.» به‌عقیده این روان‌شناس اجتماعی، تفاوت دائمی میان واقعیت من و نمایش زندگی دیگران، منجر به احساس ناکافی‌بودن، حسرت و سرخوردگی می‌شود که هسته اصلی بسیاری از حالت‌های افسردگی خفیف تا متوسط است؛ چنان‌که براساس آخرین پژوهش‌ها، شدت علائم فومو با شدت علائم افسردگی و اضطراب، ارتباط مستقیمی دارد. 
 
زنجیره ادامه‌دار آسیب
اضطراب معمولا با نگرانی درمورد آینده همراه است و افسردگی با کاهش انرژی، بی‌لذتی،احساس گناه وتمرکز برگذشته؛ پس طبیعی است که قرارگرفتن این ویژگی درکنارهم، فرد را دریک دوره رکودونگرانی دائمی قرارمی‌دهد؛وضعیتی که می‌تواند پیچیده‌ترین و مزمن‌ترین شکل مشکلات سلامت روان را برای فرد ایجاد کند. این روان‌شناس اجتماعی اختلال خواب رااز اولین آسیب‌های چنین وضعیتی می‌داند:«وقتی اضطراب وافسردگی همزمان وجوددارد،اختلال خواب،خودش رابه شکل چشمگیری نشان می‌دهد؛ اختلالی که تازه مقدمه‌ای برای بروز اختلالات دیگر است.» به نظراو، اگراضطراب وافسردگی،اولین حلقه از این زنجیره را تشکیل می‌دهد، اختلال خواب، نقطه میانی ووصل‌کننده رشته‌های این زنجیره به اختلالات جسمی وروحی خواهد بود.
 
به چه قیمتی؟
هردقیقه،هزاران ویدئو و عکس جدیددرباره محصولات وروش‌های زیبایی منتشرمی‌شود؛محتواهایی که ازآموزش و خودمراقبتی گذشته و حالا در قالب صنعت زیبایی، به یکی ازپرنفوذترین و سودآورترین بخش‌های فضای مجازی تبدیل شده است؛ صنعتی که اگر برای گردانندگان آن سودآور است، برای بخش زیادی از بانوان جامعه ایرانی، دغدغه‌ها و شاید بهتر است بگوییم دردسرهای تازه‌ای به همراه می‌آورد:«‌همه درپی زیباتر شدن هستند؛ گاهی با خرج کردن مبالغ کلان برای یک اقدام زیبایی ساده، گاهی هم با سپردن جسم و تن‌شان به غیرمتخصصانی که هزینه کمتری دریافت می‌کنند.» فضای مجازی، این اقدامات پرخطر راعادی‌سازی می‌کند؛ درحالی‌که عدم تخصص فرد انجام‌دهنده، سلامت جسمی زنان را درمعرض تهدیدات جدی قرار می‌دهد؛ تهدیداتی که فراتر از نارضایتی از نتیجه زیبایی است ومی‌تواند منجر به آسیب‌های جسمی جبران‌ناپذیر شود. 

کفه ترازو به ضرر خانم‌ها 
اگرچه مردان هم تحت‌تأثیر فضای مجازی هستند اما برخی بررسی‌ها نشان می‌دهد که آسیب‌های ناشی از استفاده مداوم و حضور بی‌وقفه در فضای مجازی، بر زنان بیشتر است؛ مسائلی که شریفی‌یزدی، روان‌شناس اجتماعی در گفت‌و‌گو با جام‌جم به برخی از آنها اشاره می‌کند و می‌گوید: «‌البته که آسیب‌های فضای مجازی می‌تواند زن، مرد، پیر و جوان را تحت‌تأثیر قرار دهد اما با توجه به این‌که در جامعه ایران، به‌صورت سنتی، مردها تامین‌کننده اصلی هزینه‌های زندگی به‌صورت متعارف و معمول هستند، پس ساعت بیشتری را در بیرون از خانه هستند و فرصت کمتری برای گشت‌و‌گذار در فضای مجازی دارند؛ از طرف دیگر، مسائلی مثل زیبایی ظاهر و دکوراسیون خانه و‌... بیشتر خانم‌ها را تحت‌تأثیر قرا می‌دهد تا آقایان.» بر‌کسی پوشیده نیست که بخش عمده‌ای از تبلیغات هدفمند در فضای مجازی، به‌ویژه در زمینه‌های مراقبت از پوست، آرایش، تناسب اندام‌های خاص و جراحی‌های زیبایی، مستقیما زنان را هدف قرار می‌دهد؛ موضوعی که باعث می‌شود زنان به‌طور مداوم در معرض نیازهای کاذب باشند. دراین میان، شریفی‌یزدی به آمارحدود۱۱‌درصدی افسردگی مردان نسبت به آمار خانم‌ها که حدود ۲۳‌درصد است هم اشاره می‌کند و می‌افزاید: «‌آمار جهانی و ملی نشان می‌دهد که زنان دو برابر مردان، دچار افسردگی بالینی می‌شوند و گزارش بیشتری در این‌خصوص دریافت می‌کنند.» 
با وجود این اگر بپذیریم که فضای مجازی و هوش مصنوعی ابزارهایی بسیار قدرتمند و ذاتا خنثی هستند که بسته به نیت کاربر می‌توانند سازنده یا مخرب باشند، پس آموزش نحوه استفاده صحیح از آنها، مؤثرترین راهکار برای مراقبت از سلامت روان اعضای جامعه به‌ویژه خانم‌ها‌ خواهد بود.