زعفران در گرداب کم‌آبی

بیش از۹۰درصد زعفران جهان در ایران تولید می‌شود؛بنابراین ایران بزرگ‌ترین صادر‌کننده وچین بزرگ‌ترین واردکننده زعفران جهان به حساب می‌آید؛ ارزش جهانی صادرات این محصول ۸۴.۲۷۵ میلیون دلار است. طلای سرخ ایران امروز در تقاطعی حیاتی قرار گرفته است؛ از یک سو، کشاورزان با کاهش کمی و کیفی محصول به‌دلیل فشار شدید کم‌آبی دست‌و‌پنجه نرم می‌کنند و از سوی دیگر، اقتصاد ملی به‌دلیل خام‌فروشی مزمن سهم ناچیزی از ارزش حقیقی این محصول در بازارهای جهانی را به خود اختصاص می‌دهد. نگاهی تحلیلی به این صنعت، نشان می‌دهد که حفظ جایگاه کنونی بدون عبور از الگوی سنتی ناممکن خواهد بود.  اگرچه ایران ازنظر کمی در تولید این محصول حرف اول را در جهان می‌زند اما عبور از صادرات خام و رسیدن به جایگاه شایسته در زنجیره ارزش جهانی، نیازمند عزم جدی و برنامه‌ریزی استراتژیک است.  براساس آخرین داده‌های وزارت جهاد کشاورزی، سطح زیر کشت زعفران در ایران در سال زراعی ۱۴۰۳-۱۴۰۲، حدود ۱۲۱هزار هکتار برآورد شده است. انتظار می‌رود تولیدی در حدود ۴۰۰ تا ۴۳۰تن زعفران خشک از این سطح به‌دست‌ ‌آید. در دهه‌های گذشته نیز این جایگاه همواره در اختیار ایران بوده اما سهم ایران از بازار جهانی به‌دلیل ورود بازیگران جدید، نیازمند تدابیر هوشمندانه‌تر است. اگرچه فاصله سایر کشورها با ایران بسیار زیاد است اما سرمایه‌گذاری‌های صورت گرفته در کشورهای زیر، آنها را به‌عنوان رقبای آینده مطرح می‌کند:
 افغانستان: با تمرکز بر کشت در استان‌های غربی و با کیفیتی نزدیک به زعفران ایرانی. 
 اسپانیا: کشوری که البته بیشتر به‌عنوان یک بازرگان و بسته‌بند بزرگ عمل کرده و بخشی از زعفران ایران را پس از فرآوری مجددا صادر می‌کند. 
 یونان، مراکش و هند: این کشورها با وجود سطح زیر کشت پایین، در حال توسعه پایه‌های تولید خود هستند. 

قیمت زعفران به دلیل نوسانات بازار، کیفیت ونوع بسته‌بندی متغیر است. براساس گزارش اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی تهران، قیمت هر کیلوگرم زعفران دسته‌ای ممتاز در بازار داخلی بین ۱۵ تا ۲۵ میلیون تومان در نوسان است. در بازارهای جهانی، قیمت هر کیلوگرم زعفران ایرانی با توجه به مقصد و کیفیت بسته‌بندی از۱۲۰۰ تا ۲۰۰۰ دلار متغیر است، حال آن‌که همین محصول پس ازفرآوری و بسته‌بندی دراروپا می‌تواند تا چندین برابر این قیمت به‌فروش برسد. انحصار طبیعی در تولید انبوه با‌کیفیت، سابقه طولانی و شناخته‌شده‌بودن برند«زعفران ایران»درجهان، وجود نیروی کارمجرب ودانش بومی درکشت وبرداشت وپتانسیل بالای توسعه صنایع وابسته مانند داروسازی، آرایشی-بهداشتی و رنگ‌های طبیعی است. 
 
مشکلات و چالش‌ها
 صادرات خام: بخش عمده‌ای از زعفران ایران به‌صورت فله‌ای و خام به کشورهایی مانند اسپانیا، امارات و چین صادر می‌شود و آن کشورها پس از بسته‌بندی و برندسازی، آن را با ارزش افزوده چند‌برابری به بازارهای جهانی می‌فرستند.  
 نبود برندینگ یکپارچه و استانداردهای ثابت: عدم وجود یک برند شناخته‌شده جهانی برای زعفران ایرانی و نوسان در کیفیت ارائه‌شده به بازارهای صادراتی از چالش‌های اصلی است.  
 ضعف در بازاریابی و شناساندن محصول: درحالی که رقبا میلیون‌ها دلار برای بازاریابی هزینه می‌کنند، سهم ایران در این زمینه ناچیز است.  
 
راهکارهای پیش‌رو 
برخی کارشناسان معتقدند ایجاد و توسعه واحدهای فرآوری عمیق برای تولید اسانس، رنگدانه و فرآورده‌های دارویی از زعفران، ثبت نشان «زعفران ایران» و ایجاد استانداردهای یکپارچه کیفی برای ایجاد اعتماد در بازار جهانی، از جمله اقداماتی است که باید در دستور کار قرار بگیرد. همچنین تمرکز بر بازارهای با ارزش مانند اتحادیه اروپا، آمریکا و شرق آسیا با ارائه محصول نهایی و بسته‌بندی‌شده و حمایت از تشکیل اتحادیه‌های قدرتمند صادراتی باید مورد توجه باشد.  اگرچه ایران در سال‌های اخیر گام‌هایی در زمینه فرآوری اولیه پاک‌سازی و بسته‌بندی برداشته اما هنوز تا استانداردهای روز دنیا فاصله دارد.به‌گفته مدیرعامل اتحادیه ملی زعفران ایران، کمتر از ۲۰ درصد از زعفران صادراتی ایران به‌صورت فرآوری‌شده و برخوردار از بسته‌بندی نهایی است. استانداردهای داخلی مانند استاندارد ملی ایران به شماره ۲۵۹ ازنظر کیفی قابل قبول هستند اما چالش اصلی دراجرای یکپارچه و نظارت بر آن است.اکنون یکی دیگر از چالش‌های مهم، اثر کم‌آبی بر کشت کمی‌و‌کیفی است که تهدیدی جدی برای پایداری تولید محسوب می‌شود. زعفران اگرچه گیاهی کم‌آب‌بر است اما تغییرات اقلیمی و خشکسالی‌های پی‌در‌پی، ذخیره رطوبتی خاک را در مناطق اصلی کشت مانند خراسان به‌شدت کاهش داده است. این امر نه‌تنها باعث کاهش عملکرد محصول در هکتار شده، بلکه بر شاخص‌های کیفی مانند میزان «کروسین» (عامل رنگ) و «سافرانال» (عامل عطر) نیز تاثیر منفی گذاشته است.تحلیل داده‌های پژوهشکده زعفران دانشگاه تربت حیدریه نشان می‌دهد کشت متراکم و بدون توجه به نیاز آبی واقعی گیاه، در بلندمدت پایداری تولید را در بسیاری از دشت‌های اصلی با خطر مواجه کرده است. کاهش کیفیت، به‌معنای از دست‌دادن اعتبار برند ایرانی و کاهش قدرت رقابت در بازارهای درجه یک جهانی است.  تحلیل وضعیت فعلی کشت زعفران راهکارهای فنی و کشاورزی و اقتصادی و صادراتی مختلفی را به ما می‌دهد که اجرای آنها برای تغییر الگوی کشت ضرورت دارد؛ یعنی کشت از مناطقی که با بحران آب روبه‌رو هستند، مانند بخش‌هایی از خراسان جنوبی، به‌صورت برنامه‌ریزی‌شده به مناطقی با پتانسیل آبی بالاتر (استان‌های شمال غرب) هدایت شود. 
 
سرمایه‌گذاری برای توسعه تولید
سرمایه‌گذاری دولتی وخصوصی برای توسعه کشت گلخانه‌ای زعفران می‌تواندعلاوه برکنترل دقیق مصرف آب، برداشت مکانیزه و کیفیت یکنواخت را به ارمغان آورد. تعیین قیمت تضمینی منصفانه و خرید مستقیم از کشاورز در قالب قراردادهای رسمی، نوسان‌های ویرانگر قیمت را کاهش داده و امنیت سرمایه‌گذاری را برای بهره‌برداران خرد فراهم می‌کند.  در راهکارهای اقتصادی و صادراتی نیز اجبار به فرآوری با ابزار مالیاتی مطرح است، یعنی دولت می‌تواند با اعمال معافیت‌های مالیاتی برای صادرکنندگان محصولات فرآوری شده و وضع عوارض بر صادرات خام، صنعت را به‌سمت ایجاد ارزش افزوده سوق دهد.  ایجاد صندوق ضمانت صادرات نیز می‌تواند ریسک صادرات به بازارهای جدید و پرریسک را برای تجار کاهش داده و راه را برای حضور مستقیم در فروشگاه‌های زنجیره‌ای اروپا و آمریکا هموار کند.  ادامه روند کنونی به‌معنای نابودی تدریجی این موهبت ملی است. نجات طلای سرخ نیازمند یک عزم ملی و تغییر پارادایم از «تولید بیشتر» به «ثروت‌آفرینی بیشتر از طریق دانش و فناوری» است. آینده این صنعت نه در وسعت مزارع، که در عمق فرآوری و قدرت بازاریابی برای این طلای سرخ رقم خواهد خورد. 

چالش‌های صنعت طلای سرخ
غلامرضا میری،رئیس اتحادیه صادرکنندگان زعفران کشور،درگفت‌وگو باخبرنگارجام‌جم سطح زیر کشت کنونی زعفران در کشور را ۱۲۷ هزار هکتار عنوان کرد و افزود: این کشت عمدتا در استان‌های خراسان رضوی، خراسان جنوبی و خراسان شمالی متمرکز است اما در مجموع ۲۷ استان کشور به کشت زعفران می‌پردازند.  وی اشتغال‌زایی این بخش را قابل توجه خواند و گفت: ۷۰۰ هزار نفر مستقیما در تولید زعفران و در مجموع حدود ۳ میلیون نفر در زنجیره کاشت، داشت، برداشت، فرآوری و صادرات زعفران فعالیت دارند. میری ادامه داد: در شش‌ماهه اول سال جاری تا پایان شهریور، ۱۰۰ تن زعفران صادر شده که نسبت به دوره مشابه سال گذشته ۷۴ درصد رشد نشان می‌دهد. با این وجود، موانع متعدد صادراتی باعث شده تنها ۳۰ درصد از این صادرات با کارت بازرگانی خود صادرکنندگان انجام شود. یکی از عمده‌ترین چالش‌های مطرح شده، مساله برگشت ارز است. صادرکننده برای بازگرداندن ارز حاصل از صادرات با اختلاف نرخ ۳۰ تا ۳۵ درصدی مواجه است که این امر انگیزه صادرات رسمی را کاهش می‌دهد.  این مقام صنفی تاکید کرد: این موضوع به خروج قاچاقی زعفران دامن زده است. آماری که ارائه شد حاکی از خروج ماهانه ۱۰ تن زعفران به‌صورت قاچاق از کشور است که ضمن ایجاد زیان اقتصادی، به اعتبار برند زعفران ایران در بازارهای جهانی آسیب می‌زند. در بخش تولید نیز چالش‌های جدی وجود دارد. با افزایش سطح زیر کشت و ظهور واحدهای بزرگ ۱۰۰ تا ۲۰۰ هکتاری، دیگر امکان مدیریت سنتی برداشت و فرآوری وجود ندارد. کشاورز مجبور است گل زعفران را که حداکثر ۴۸ ساعت قابل نگهداری است، به فرآوری‌کنندگان بفروشد.  این فرآوری‌کنندگان که شمار آنان حدود ۱۰۰۰ نفر برآورد شده، به دلیل کمبود نقدینگی مجبورند زعفران فرآوری شده را بلافاصله و گاهی زیر قیمت تمام شده به بازار عرضه کنند که این امر موجب نوسان شدید قیمت می‌شود.  قیمت زعفران در بازار داخلی برای نوع «پوشال» حدود ۱۰۰ میلیون تومان و برای نوع «نگین» بین ۱۱۲ تا ۱۱۵میلیون تومان اعلام شده است. قیمت در بازار جهانی با احتساب هزینه‌ها و سود صادرکننده، معمولا حدود ۵درصد بالاتر ازقیمت داخلی است.وی بر لزوم رفع موانع صادراتی،حمایت از فرآوری‌کنندگان و اصلاح مقررات ارزی تاکید کرد و گفت: با وجود تحریم‌ها، شمار بازارهای صادراتی زعفران ایران از ۴۷به ۷۱کشور گسترش یافته اما رفع این موانع می‌تواند زمینه‌ساز توسعه بیشتر باشد.