شیـر سلطان گرانی

بررسی‌های روزنامه جام‌جم نشان می‌دهد افزایش بهای شیر خام، افت تولید ناشی از بیماری‌های دامی، خشکسالی و گره‌های ارزی، مجموعه‌ای از عوامل را کنار هم قرار داده که نتیجه آن، تضعیف همزمان تولیدکننده و مصرف‌کننده و عقب‌نشینی لبنیات از سفره خانوار است.در ماه‌های اخیر، نرخ هر کیلوگرم شیر خام در دامداری‌ها ازحدود ۲۳ هزار تومان به ۳۵ هزار تومان رسیده است؛ افزایشی بیش از۵۰ درصد که اثر مستقیم آن بر هزینه تولید صنایع لبنی غیرقابل انکار است. شیر خام حدود ۶۰ درصد هزینه تمام‌شده لبنیات را تشکیل می‌دهد و همین موضوع باعث شده بهای نهایی محصولات لبنی، با وجود قیمت‌گذاری دستوری برخی اقلام، مسیر افزایشی خود را حفظ کند. برآوردها نشان می‌دهد این جهش قیمتی، دست‌کم ۳۰ درصد بر قیمت تمام‌شده لبنیات اثر گذاشته و بازار را در برابر هر شوک کوچک، بی‌دفاع کرده است.
   
قیمت‌های متغیر در ویترین فروشگاه‌ها
مشاهدات میدانی از بازار کالاهای اساسی نشان می‌دهد دامنه نوسان قیمت‌ها در لبنیات به‌‌شدت افزایش یافته است. قیمت یک بطری شیر کم‌چرب یک لیتری بسته به برند، از ۳۰ هزار تومان آغاز می‌شود و دربرخی فروشگاه‌ها به ۶۰هزار تومان هم می‌رسد. در مورد ماست و پنیر، روند افزایش حتی پررنگ‌تر است.در ماه‌های اخیر، قیمت یک دبه ماست پرمصرف از حدود ۱۹۸ هزار تومان به ۲۳۹ هزار تومان رسیده و ماست ۹۰۰ گرمی از ۵۱ هزار و ۵۰۰ تومان به ۶۳ هزار تومان افزایش یافته است. این تغییرات، حتی در شرایطی رخ می‌دهد که نرخ برخی اقلام لبنی به ‌صورت دستوری تعیین شده‌اند.
   
سقوط مصرف؛ زنگ خطر سلامت
افزایش قیمت‌ها فقط یک مسأله اقتصادی نیست؛ این روند مستقیما سلامت جامعه را تهدید می‌کند. سرانه مصرف لبنیات در ایران از حدود ۱۳۰ کیلوگرم در سال ۱۳۸۹ به کمتر از ۵۰ کیلوگرم کاهش یافته است. کارشناسان هشدار می‌دهند با ادامه افزایش قیمت شیر خام، سرانه مصرف می‌تواند ۱۰ تا ۱۵ درصد دیگر نیز افت کند. لبنیات یکی از اصلی‌ترین منابع تامین کلسیم و پروتئین در سبد غذایی خانوار است و حذف تدریجی آن، پیامدهایی فراتر از سفره امروز دارد؛ پیامدهایی که در سال‌های آینده به شکل افزایش بیماری‌های تغذیه‌ای بروز خواهد کرد.
در سوی دیگر بازار، دامداران و کارخانه‌های لبنی با شرایطی پیچیده‌ای روبه‌رو هستند. دامداران می‌گویند اگرچه قیمت مصوب شیر خام افزایش یافته اما در عمل شیر را با نرخ‌های پایین‌تر می‌فروشند و مطالبات‌شان نیز با تاخیر پرداخت می‌شود. همزمان، صنایع لبنی با کاهش تقاضا دست‌وپنجه نرم می‌کنند و برخی واحدها به دلیل افت فروش، در آستانه تعطیلی قرار گرفته‌اند. افزایش تدریجی قیمت شیر خام از مردادماه، باعث کاهش تقاضای مصرف‌کننده شده و این کاهش، مستقیما تولید را هدف گرفته است.
   
بیماری، خشکسالی و اختلال عرضه
سه عامل اصلی در جهش اخیر قیمت‌ها نقش محوری دارند که شامل افزایش هزینه تامین نهاده‌های دامی، کاهش تولید شیر به دلیل شیوع بیماری‌های دامی و اثرات خشکسالی و تغییرات اقلیمی می‌شود.شیوع سویه جدید بیماری‌های دامی که واکسن‌های موجود کارایی لازم برای مقابله با آن را ندارند، باعث کاهش روزانه حدود ۳۰۰۰ تن از عرضه شیر خام در کشور شد. این کاهش ناگهانی، تعادل عرضه و تقاضا را برهم زد و فشار قیمتی را تشدید کرد. خشکسالی نیز با کاهش تولید علوفه، هزینه خوراک دام را بالا برده و به زنجیره گرانی دامن زده است.صنعت لبنیات ایران در سال گذشته حدود یک میلیارد دلار صادرات داشته اما برای حفظ تولید، نیازمند واردات حدود ۶۰۰ میلیون دلار مواد اولیه و مصرفی است؛ از مایه پنیر گرفته تا پایدارکننده‌ها. با این حال، تاخیر در تخصیص ارز و پیچیدگی‌های اداری، روند تامین این اقلام را مختل کرده و هزینه تولید را افزایش داده است. در چنین شرایطی، فشار هزینه‌ها ناگزیر به مصرف‌کننده منتقل می‌شود.

قیمت‌گذاری دستوری؛ راه‌حل یا مسأله؟
تجربه سال‌های اخیر نشان داده قیمت‌گذاری دستوری، بدون اصلاح ساختارهزینه تولیدوبدون حمایت موثر از مصرف‌کننده، کارایی لازم را ندارد. تولیدکننده یا با تغییر وزن و بسته‌بندی از شمول قیمت مصوب خارج می‌شود یا کیفیت را کاهش می‌دهد یا از بازار کنار می‌کشد. در مقابل، آزادسازی کامل قیمت‌ها نیز بدون طراحی سازوکار حمایتی، سبد سلامت خانوار را قربانی می‌کند. افزایش قیمت شیر خام و لبنیات، راهکار حمایت از صنعت نیست. تجربه نشان می‌دهد فشار قیمتی، هم مصرف را کاهش می‌دهد و هم دامداران را به سمت فروش شیر به واحدهای تولید شیرخشک و صادرات سوق می‌دهد؛ مسیری که در نهایت به خروج یارانه نهاده‌ها از کشور منجر می‌شود. برای بازگشت آرامش به بازار لبنیات، مجموعه‌ای از اقدامات همزمان ضروری است که شامل شفاف‌سازی قیمت شیرخام، کاهش هزینه‌های تولید ازمسیر سیاست‌های حمایتی هدفمند، تسهیل تامین ارز مواد اولیه و حمایت مستقیم از اقشار کم‌درآمد می‌شود. تنها در این صورت می‌توان لبنیات را به جایگاه واقعی خود، به ‌عنوان یک کالای ضروری درسفره ایرانی،بازگرداند؛ پیش ازآن‌که حذف تدریجی آن، هزینه‌های سنگین‌تری را به جامعه تحمیل کند.