2 حکیم تبریزی

در مورد این حکیم اشراقی آثار و اثرات چندانی در دست نیست، اما بنا بر شواهدی که وجود دارد این فیلسوف و عارف پاک‌نهاد عالم اسلام در قرن نهم هجری تفسیر بلند بالا و عمیقی بر الواح عمادیه شیخ شهید (شیخ شهاب‌الدین سهروردی صاحب کتب و رسالات گوناگون از جمله حکمه الاشراق، تلویحات، لغت موران، عقل سرخ، در کوی صوفیان و... و احیاگر فلسفه و حکمت اشراقی اسلامی در خاک پاک ایران‌) نگاشته و به‌واسطه این تفسیر بوده که ما با نام ودود تبریزی برخورد می‌کنیم و به میزان معرفت و عمق وجودی علمی و عملی وی آگاهی می‌یابیم.

بعد از ورود اسلام، نحله‌های فکری‌ای در ایران به وجود آمد تا مبانی معرفتی و معنوی الهی گونه اسلامی و قرآنی را تطبیق کرده و ماحصل این تلاش‌ها تا به امروز نیز پیدا و پنهان به روند خویش ادامه داده است.

ودود تبریزی نیز از تربیت یافتگان چنین اندیشه‌ای است و نمونه‌های بی‌شماری از این نوع تعلیم و تربیت از قرون و اعصار گذشته می‌توان بر شمرد چنانچه بوعلی و میرداماد و میرفندرسکی، ملاصدرا و رجبعلی تبریزی و ملاعلی نوری و حکیم سبزواری نمونه‌های روشن از نتیجه چنین تلاشی هستند.

از فحوای همین اثر یعنی تفسیر الواح عمادیه، عمق و ژرفای علمی و حکمی و تبحر وی در علوم عقلی آشکار می‌شود و همچنین احاطه وی بر غوامض مذاهب دیگر از جمله عرفان مسیحیت و انجیل مکاشفات یوحنا معلوم و مشهود می‌گردد.

فیلسوف شهیر هانری کربن درباره وی می‌نویسد: ودود تبریزی [در اثر خویش] خود را یک اشراقی کامل می‌نمایاند و با روشی کاملا ویژه به توجیه این مباحث [موضوعات مطرح در الواح عمادیه سهروردی و توضیح ارتباط حکمت باستان ایران و اسلام مد نظر است] می‌پردازد و ربط و تناسب آنها را به اثبات می‌رساند.1

شخص دیگر که از مدرسان پرآوازه مکتب اصفهان بوده، حکیم متاله رجبعلی تبریزی است که از اعاظم فلاسفه و حکمای عهد صفوی و معاصر ملاصدرای شیرازی بوده است.وی از شاگردان برجسته عارف سترگ میرفندرسکی بوده و تحت تاثیر تفکرات عمیق جناب میر قرار گرفته است.

رجبعلی تبریزی در عهد خویش بسیار مورد توجه و اقبال عام و خاص بوده چنان‌که شاه عباس ثانی خود به دیدار وی می‌شتافت؛ نکته قابل توجه نظریات این حکیم و عارف عالیقدر در حوزه فلسفه است؛ وی با توجه به آموزه‌های استاد خویش و همچنین بهره‌گیری از باطن آیات و روایات اسلامی موضوع صفات حق تعالی را مطرح و آن را نه عین ذات، بلکه زائد بر آن قلمداد می‌کند که این نوع نگرش به اسما و صفات حق تعالی نوعی تعارض و تقابل از لحاظ فکر فلسفی با مکتب صدرای شیرازی ایجاد کرده و بعضا نیز این حکیم متاله نظریات ملاصدرا را رد می‌کند، چه صدرای شیرازی صفات را عین ذات خداوند و نه زاید بر آن می‌شمارد و نیز به اصالت وجود می‌پردازد که حکیم تبریزی بر خلاف وی به اصالت ماهیت تاکید می‌کند.

رجبعلی تبریزی در آرای خویش به اندیشه‌های عرفانی و اشراقی نیز بذل توجه کرده و از آرای نوافلاطونیان و محی‌الدین عربی و اندیشه‌های عرفانی استاد خویش که دارای سلوک روحی ژرفی بوده بهره جسته و خود نیز در این راه گام برداشته است.

در مقدمه کتاب‌ الاصل‌الاصیل درباره آرای وی آمده:

ملارجبعلی خدا را مافوق هستی می‌داند و این تفکر برگرفته از افکار افلوطین درخصوص «واحد» است که با بیان روایات کاملا مطابقت دارد.2

تعلیمات و اندیشه‌های ژرف این حکیم الهی باعث جذب شاگردان بسیاری در حوزه درسی وی شده که بعد از استاد آثار و اندیشه‌های وی را بسط و گسترش داده‌اند و از آن جمله می‌توان به قاضی سعید قمی (صاحب شرح بر توحید صدوق) و... اشاره کرد که هر یک از این شاگردان در دوره‌های بعد از استادان بنام در حوزه فلسفه و الهیات به شمار می‌روند.

اما از آثار وی که حاصل سال‌ها ریاضت و تفکر عمیق در مباحث معرفت شناختی و مبانی توحیدی و بواطن آیات و روایات اسلامی است می‌توان از کتاب اثبات واجب، الاصل‌الاصیل یا اصول آصفیه نام برد که در آنها سعی در به اثبات رسانیدن آرای خویش کرده است.

همچنین حکیم دارای طبعی لطیف و ذوقی سرشار بوده و شعر نیز می‌سروده و در اشعار خویش واحد تخلص می‌کرده است. اشعار زیر از اوست:

ای آن‌که به رای توست رای همه کس ‌/‌ ای آن‌که تویی مرا به جای همه کس

در پای تو افتاده‌ام دستم گیر‌ /‌ کوتاه کن از میانه پای همه کس

پی‌نوشت‌ها:

1 ـ سه فیلسوف آذربایجانی، هانری کربن، ترجمه محمد غروی، نشریه دانشکده ادبیات و علوم انسانی.

2 ـ الاصل‌الاصیل (اصول آصفیه) تصحیح و مقدمه از عزیز جوانپور هروی ـ حسن اکبری بیرق، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی 1386.

هوشنگ شکری - جام‌جم