انتظار خبری نیست مرا...

کاهش شمارگان کتاب را می‌توان یکی از آسیب‌های جدی صنعت نشر در سال گذشته دانست. در بحبوحه گرانی کاغذ، برخی ناشران برای این‌که کتاب‌هایشان را به مخاطبان خود برسانند، مجبور شدند شمارگان کتاب‌های خود را کاهش دهند.

همچنین پایین آمدن کاهش گردش مالی ناشران، نبود مرجعی برای حمایت از حقوق مؤلفان و ناشران، نابسامانی وضع توزیع کتاب همراه با بالا رفتن هزینه‌های جانبی مانند صحافی در کنار مطالبات چند میلیون دلاری ناشران خارجی از نمایشگاه کتاب تهران مواردی است که در چشم‌انداز وضع چاپ و نشر باید به آن توجه کرد.

نمای اول؛ بلای کاغذ

فتح‌الله فروغی، مدیرمسئول انتشارات شورا در این زمینه می‌گوید: حرکت تولید کتاب در سال 91 نسبت به سال‌های گذشته کند بود و شاخص‌ این کندی نیز کاهش شمارگان کتاب‌های عمومی و کودک و نوجوان در نیمه دوم سال گذشته است.

وی با بیان این‌که پایین آمدن گردش مالی ناشران یکی از دغدغه‌های آنان در سال گذشته بود، می‌افزاید: با وجود آن که سال 91 بهای کتاب با افزایش متوسط 15 درصدی روبه‌رو بود، ولی به گردش مالی ناشران نسبت به سال 90 افزوده نشد.

فروغی در بخش دیگر سخنان خود به عوامل موثر در بروز این رکود اشاره می‌کند و می‌گوید: افزایش هزینه‌ها یکی از عوامل موثر در کاهش شمارگان کتاب بود که در این میان گرانی کاغذ و مقوا موجب شد ناشران نتوانند درباره آینده کتاب‌های خود برآورد واقعی و منطقی‌ انجام دهند؛ مثلا اگر هر بند کاغذ را در آذر ماه، 85 هزار تومان می‌خریدیم، نمی‌دانستیم این قیمت در دو ماه آینده ثابت می‌ماند یا نه، به همین دلیل خیلی با احتیاط عمل می‌کردیم و قیمت‌گذاری‌هایمان گاهی کمتر از میزان واقعی بود که این موضوع اغلب به ضرر ما تمام می‌شد، اما تشکیل کارگروه تامین کاغذ در وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی نیز یکی از اقدامات فرهنگی سال 91 بود. این کارگروه با هدف سر و سامان دادن به وضع کاغذ تشکیل شد. فروغی این کارگروه را روزنه امیدی برای ناشران می‌داند و می‌گوید: تشکیل این کارگروه موجب شد تا ناشران نسبت به آینده کاغذ پیش‌بینی خوشبینانه‌ای داشته باشند، اما عملا نتوانست کاری از پیش ببرد و کارها نیمه‌تمام ماند.

نمای دوم، مواد اولیه موجود نیست

یکی از اصناف مرتبط با حوزه تولید کتاب، صحافان هستند؛ افرادی که با در هم آمیختن هنر و صنعت، یکایک برگ‌های هر کتاب را با دست‌های خود لمس می‌کنند و شیرازه این یار مهربان را به هم پیوند می‌زنند. صحافان اما در این میان بارها روند صعودی و نزولی را طی کردند.

جلیل غفاری رهبر، رئیس اتحادیه صحافان تهران در این خصوص می‌گوید: با بحران موجود در حوزه کاغذ، مقوا و چسب شاهد دو برابر شدن قیمت‌ها بودیم. کاغذی که هر بند آن 30 هزار تومان بود، به بندی 80 هزار تومان رسید و قیمت هر کیلو چسب نیز حدود سه برابر شد، یعنی چسب از کیلویی 4000 تومان به کیلویی20 هزار تومان رسید.

وی ادامه می‌دهد:‌ متأسفانه سال 92 نیز این بحران ادامه دارد و تاکنون راهکاری برای رفع آن از سوی هیچ نهاد فرهنگی و صنعتی ارائه نشده است. با گرانی‌های اخیر، کار و سفارش کم شده است و ناشران دیگر رغبتی به انتشار کتاب ندارند. آنها ترجیح می‌دهند کتاب‌های خود را با شمارگان پایین‌تری منتشر کنند. گاهی حتی سفارش‌هایی به ما داده شده که کتاب‌ را مثلا در شمارگان 500 نسخه منتشر کنیم؛ ما هم برای آن که دچار رکود کاری نشویم این پیشنهادها را قبول می‌کنیم.

نمای سوم، بی‌خیال پژوهش

بخش بین‌الملل نمایشگاه کتاب تهران نیز در دو سال گذشته با چالشی نسبتا جدی روبه‌رو بود و موسسه‌هایی که نماینده ناشران خارجی بودند، نتوانستند مطالبات شش میلیون دلاری خود را از وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی دریافت کنند و به همین دلیل امسال هم نمایندگان ناشران خارجی به حضور در این بخش تمایلی نداشتند.

احد رضایی، مدیرعامل شرکت «ویژه نشر» که نمایندگی ناشران عربی و انگلیسی را دارد، در این‌باره می‌گوید: مطالبات ناشران خارجی از نمایشگاه سال 90 حدود یک میلیون و 500 هزار دلار بود و در نمایشگاه سال 91 نیز این مطالبات پنج میلیون دلار بود که متأسفانه تاکنون نتوانسته‌ایم طلب خود را دریافت کنیم، به همین دلیل امسال حضور نسبتا کمرنگ‌تری نسبت به دوره‌های گذشته در نمایشگاه داشتند. بخش عمده منابع مطالعاتی بسیاری از فعالان حوزه دانشگاهی از طریق تهیه کتاب‌های خارجی و زبان اصلی تأمین می‌شود؛ کتاب‌هایی که اغلب از سوی نمایندگان ناشران خارجی به ایران وارد و در میان دانشگاه‌ها و مؤسسات فرهنگی و پژوهشی توزیع می‌شود.

رضایی با بیان این که بخشی از مباحث نشر، تحقیق و پژوهش در کشور توسط منابع داخلی و بخشی توسط منابع خارجی تأمین می‌شود، می‌‌افزاید: بخشی از این منابع خارجی از اینترنت و بخش دیگر از طریق کتاب‌هایی تأمین می‌شود که به بازار جهانی نشر راه پیدا می‌کنند و به نیاز علاقه‌مندان و مراجعه‌کنندگان در حوزه‌های مختلف پاسخ می‌دهند، اما باید بدانیم که اینترنت به ‌تنهایی پاسخگو نیست و 80 درصد منابع علمی در اغلب سایت‌ها قابل دانلود نیستند و مطالب موجود در اینترنت چکیده و خلاصه مباحثی است که نمی‌تواند برای محققان کاربردی باشد.

وی با اشاره به این که نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران بزرگ‌ترین نمایشگاه کتاب خاورمیانه است، توضیح می‌دهد: بخش عمده‌ای از این کتاب‌ها امسال در نمایشگاه توزیع نشد، زیرا ناشران تمایلی برای این کار نداشتند و ترجیح دادند کتاب‌های چاپ قدیم یا محدودی را به نمایشگاه بیاورند؛ در حالی که مسئولان وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی باید به این حوزه اهمیت بدهند، زیرا در آینده علمی کشور تأثیرگذار است. البته نباید از نظر دور داشت که به دلیل گرانی دلار، بهای کتاب‌ نیز افزایش یافته است و شاید یک محقق یا دانشجو نتوانسته باشد کتاب مورد نظر خود را براحتی بخرد. در کنار این موضوع باید درباره کاهش بودجه موسسات و کتابخانه‌ها نسبت به سال گذشته هم نگران بود، زیرا اگر این موسسات هم کتاب خریداری نکنند، معلوم نیست بر سر جامعه علمی کشور چه خواهد آمد!

نمای چهارم؛ چاپ بی‌رنگ

صنعت چاپ یکی از صنایع مهم و اثرگذار در چرخه تولید کتاب است؛ چرخه‌ای که گرچه زنگ‌زده و کمی رنگ و رورفته است، اما با تلاش پیشکسوتان و قدیمی‌های این صنف همچنان به حرکت خود ادامه می‌دهد. «سال 91 برای چاپخانه‌داران چندان سال پرباری نبود.» این جمله را جلال ذکایی، مدیر کل پیشین دفتر چاپ وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و از فعالان حوزه چاپ می‌گوید و ادامه می‌دهد: سال 91 به دو دلیل سال چندان خوبی برای صنعت چاپ نبود؛ نخست بحران نرخ کاغذ و دیگر افزایش قیمت مواد اولیه که در حوزه دستگاه‌ها و تجهیزات چاپ نیز خود را نشان داد.

وی با استناد به آمار وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در 9 ماه نخست سال 91 می‌گوید: در این مدت فقط یک دستگاه نو و جدید وارد کشور شد و عمده دستگاه‌های چاپ دست‌دوم بود که این آمار چندان خوب نیست و نشان می‌دهد توان خرید تولیدکنندگان و دست‌اندرکاران چاپ برای تهیه دستگاه‌های جدید و به روز به حداقل رسیده است.

ذکایی بحران و رکود کاری در صنعت چاپ را متأثر از بحران کاغذ در کشور می‌داند و می‌افزاید: در سال گذشته برای نخستین بار شاهد اتفاقی نادر بودیم؛ یک هفته مانده به عید چاپخانه‌داران با یک شیفت مشغول کار بودند که این موضوع در طول سال‌های اخیر نسبتا بی‌سابقه بوده است و علت آن کاهش حجم سفارشات از سوی ناشران بود. البته بازخورد این موضوع نیز در هجدهمین نمایشگاه چاپ و بسته‌بندی تهران مشاهده شد و بسیاری از فعالان صنعت چاپ شامل لیتوگرافان، چاپخانه‌داران و صحافان حضور کمرنگی در نمایشگاه داشتند. بسیاری از چاپخانه‌داران خود را آماده کرده بودند در سه ماه پایانی سال مشکلات را جبران کنند که متاسفانه این اتفاق رخ نداد.

این کارشناس صنعت چاپ می‌گوید: با این که نمایشگاه کتاب تهران امروز به کار خود پایان می‌دهد، اما اتفاق خاصی رخ نداد و با وجود آن که همیشه در این ماه‌ بخشی از حجم ترافیک کتاب‌ها به نمایشگاه مربوط می‌شد، امسال هیچ خبر خاصی نبود.

ساره گودرزی - جام‌جم