جلوه‌های جاودانگی

از میان آثار بازگردانده شده به کشورطی یک دهه اخیر 136 اثر متعلق به هزاره سوم ق.م. و مربوط به تمدن حاشیه هلیل‌رود است که 118 قلم آن سال 1383و 18 قلم آن سال 1390 از حراجی برکت لندن بازگردانده شده است، ‌همچنین 300 قلم گِل‌نبشته با روی تخت‌جمشید نیز متعلق به تمدن هخامنشیان است که سال 1383 از موسسه شرق شناسی شیکاگو به کشور بازگردانده شده و 190 قلم آثار مفرغی لرستان قابل ثبت در سال 1386 متعلق به هزاره اول ق.م. است که از کشور امارات به کشور استرداد شده است.

از میان سه مجموعه اشیای استرداد شده هم‌اکنون صد قلم در قالب نمایشگاهی به نام جلوه‌های جاودانگی تا دهم خرداد در موزه ملی ایران به نمایش گذاشته شده است.

هر چند پیش از این برخی از الواح هخامنشی استرداد شده یک بار به نمایش درآمده، اما در این نمایشگاه برای اولین بار اشیای استردادی یک دهه در سه مجموعه به نمایش گذاشته شده است.

از میان آثاراسترداد شده شاید پرجنجال‌ترین داستان مربوط به گل‌نبشته‌های تخت‌جمشید باشد، آثاری که در طول سال‌های 1313ـ1312 در جریان کاوش‌های باستان‌شناسی موسسه شرق‌شناسی دانشگاه شیکاگو به سرپرستی ارنست هرتسفلد، باستان‌شناس فقید آلمانی کشف شدند.

گل‌نبشته‌ها که تعدادشان به حدود 30 هزار قطعه می‌رسد، با موافقت دولت وقت و به منظور انجام مطالعات بلندمدت، به موسسه شرق‌شناسی انتقال یافت، این الواح که گل‌نبشته‌های عصر هخامنشی با خطوط میخی و عیلامی بود به خوانده شدن توسط خط‌‌شناسان و کارشناسان مؤسسه شرق شناسی شیکاگو نیاز داشت.

30 هزار گل‌نبشته‌ که بسیاری از آنها قطعه‌های ریز خرد شده بودند در آبان سال 1314 یعنی دو سال بعد از کشف آنها به طور موقت به بنگاه شرقی امانت داده شد و در 50 صندوق به آمریکا حمل شد.

چند سال بعد هم ضمن خاکبرداری ساختمان‌های خشتی خزانه در جنوب‌شرق تخت‌جمشید، تعداد 750 عدد لوح گلی نوشته کشف شد که از این تعداد 46 عدد به عنوان سهم هیات علمی آمریکایی به شیکاگو انتقال یافت.

بازگرداندن بخشی از این الواح تاکنون در سه مرحله انجام شده است. نخستین بار سال 1327 (1948میلادی) تعداد 179 لوح گلی توسط پروفسور جورج کامرون و دومین آن سال 1330 (1951میلادی) در سه صندوق حاوی حدود 35500 قطعه ریز و شکسته شده به ایران باز‌ پس فرستاده شدند.

سومین مرحله در بهار 1383 (2004میلادی)، تعداد 300 گل‌نبشته دیگر از متن‌های ترجمه‌شده با روی تخت‌جمشید از سوی دانشگاه شیکاگو توسط دکتر گیل استاین، مدیر موسسه شرق‌شناسی دانشگاه شیکاگو و همچنین دفتر حقوقی سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری به ایران بازگردانده شد.

موسسه شرق‌شناسی شیکاگو وعده داده بود باقیمانده الواح را نیز در نوبت‌های بعدی پس از پایان مطالعات پس می‌دهد. اما به دلیل اتفاقات سیاسی عملا استرداد باقی الواح هخامنشی از سال 83 به بعد متوقف شد.

در سال 1385 وکلای 9 نفر از اتباع ایالات متحده آمریکا با وارد کردن اتهام واهی حمایت ایران از تروریسم و تامین سلاح برای بمب‌گذاری 1997 اسرائیل، نزد یکی از محاکم ایالت شیکاگو در آمریکا طرح دعوی کردند و در غیاب ایران به عنوان طرف دعوی، موفق به اخذ حکم محکومیت ایران به پرداخت مقادیر کلانی غرامت به شاکیان پرونده شدند که به منظور اجرای این حکم، وکلای شاکیان پرونده در پی توقیف و صدور حکم حراج اموال فرهنگی تاریخی ایران که در موزه‌ها و موسسات آمریکایی از جمله موسسه شرق‌شناسی شیکاگو نگهداری می‌شدند برآمدند تا مبلغ حاصل از حراج اشیای تاریخی به آنان تحویل داده شود.

این تصمیم با واکنش بسیاری از باستان‌شناسان و استادان دانشگاه‌های جهان و حتی موسسه شرق‌شناسی شیکاگو روبه‌رو شد.

آنها بر این باورند که الواح هخامنشی جزو مجموعه دارایی‌های فرهنگی یک کشور است و نباید به عنوان دارایی‌های عمومی و متداول قلمداد شود که در نتیجه ارزش‌های مالی آن بتواند برای مقاصد پرداخت خسارت حقوقی مورد بهره‌برداری قرار گیرد.

از سال‌های گذشته پیگیری‌های قضایی برای بازگرداندن اشیا ادامه دارد و با آن‌که رئیس وقت سازمان میراث فرهنگی در فروردین 1390 در اطلاعیه‌ای درباره حکم جدید دادگاه آمریکا به نفع ایران خبرداد و آن را موفقیتی بزرگ برای میراث فرهنگی کشور توصیف و بر پیگیری مجدانه‌ اقدامات تا بازگشت کامل این الواح به کشور تاکید کرد، اما با گذشت حدود دوسال اتفاقی در این زمینه نیفتاده است.

اما این گل‌نبشته‌ها چه بودند؟ صدیقه پیران، باستان‌شناس و مسئول علمی نمایشگاه اشیای استرداد شده درباره مشخصات این گل‌نبشته‌های هخامنشی به «جام‌جم» گفت: بایگانی با روی (قلعه) تخت‌ جمشید یکی از بزرگ‌ترین بایگانی‌هایی است که تاکنون در آسیای غربی کشف شده است و شامل گل‌نبشته‌های مکتوب و همچنین غیرمکتوب (اما مهر شده) است و منبع اصلی مطالعه جنبه‌های مختلف شاهنشاهی هخامنشی به شمار می‌رود.

وی با اشاره به این‌که رقم کل الواح حدود 30 هزار گل‌نبشته‌ تخمین زده‌ شده ‌است، گفت: این گل‌نبشته‌ها اسناد اداری و مالی هستند که در آنها از حمل و نقل کالا، دریافت، جا‌به‌جایی‌، ذخیره و سرانجام پرداخت کالا در ازای حقوق کارگزاران‌، مسافران و کارگران دولتی در ایالت فارس سخن رفته است.

به گفته پیران دوره زمانی این آثار بین 494 تا 509 ق.م. از سال سیزدهم تا بیست و هشتم از پادشاهی داریوش بزرگ هخامنشی را در‌بر‌می‌گیرد و اغلب آنها به خط عیلامی نوشته ‌شده‌اند.

تاکنون حدود 5‌هزار متن عیلامی، خوانده و آوانویسی شده و حدود نیمی از آنها منتشر شده‌ است.

برخی از گل‌نبشته‌های عیلامی د‌ر‌بردارنده علائمی به خط آرامی‌اند. متن‌های دیگری نیز به بابلی، یونانی و فریگی میان این بایگانی مشاهده شده است. متون خوانده شده به 21 گروه و 11 زیر گروه تقسیم‌بندی شده‌اند که با حروف الفبای لاتین مشخص می‌شود.

قسمت بالا و پایین لبه سمت چپ اغلب الواح فاقد نوشته و نیز در بیشتر گل‌نبشته‌های عیلامی و آرامی، دو سوراخ دیده می‌شود که محل عبور ریسمان بوده است. هر چند خود ریسمان از بین رفته است.

وی افزود: به‌طور معمول گل‌نبشته‌ها ممهور به یک یا چند مهر هستند که توسط مسئولان رده‌های مختلف نظام اداری شاهنشاهی هخامنشی مُهر شده‌اند. تاکنون بیش از 1500 نقش مُهر شناسایی شده است که به‌ لحاظ موضوعی به سه دسته قابل تقسیم‌بندی‌اند: صحنه‌های نبرد پهلوانی، صحنه‌های فعالیت‌های انسانی و همچنین نقوش حیوانات، مخلوقات، گیاهان و نقوش هندسی.

به گفته برخی باستان‌شناسان هنوز به طور دقیق مشخص نیست چه تعداد شیء در دانشگاه شیکاگو باقی است و شاید یکی از دلایل آن عدم مستندنگاری دقیق درآن زمان به شیوه کنونی بوده است که هیچ گونه تصویر و شناسنامه‌ای از اشیایی که ارسال شده، وجود ندارد؛ بنابراین ممکن است برخی از این آثار طی این سال‌ها خرد و به قطعات ریزتری تبدیل شده باشد که تمام این قطعات خرد شده نیز در شمارش منظور می‌شود بنابراین آمار دقیقی در رابطه با آثار باقیمانده وجود ندارد.

امید غنمی، مدیرکل حقوقی سازمان میراث فرهنگی و گردشگری کشور نیز در مراسم افتتاح این نمایشگاه با اشاره به انتقادهایی که به این دفتر درباره‌ دلیل برنگرداندن اموال تاریخی ایران به کشور وارد می‌شود، گفت: مهم‌ترین نکته‌ای که طی این پروسه‌ها باید مورد توجه قرار گیرد، این است که نخست ما باید مطمئن باشیم ایران 80 تا 90 درصد برنده دادگاه‌های استرداد اموال تاریخی خواهد بود، چون اگر نتوانیم در این قضیه موفق باشیم قبح عمل میان کشورهای دیگر شکسته می‌شود و دیگر کسی در این زمینه به حرف ما گوش نمی‌کند.

وی گفت: سازمان میراث فرهنگی و گردشگری با هدف استرداد اموال فرهنگی در طول چند سال گذشته توانست حراج آثار ایرانی را در حراجی‌ها بسیار کمرنگ کند. کشورهای اروپایی در دهه‌های 70 و 80، هر هفته به حراج اموال ایرانی در حراجی‌ها اقدام می‌کردند؛ ولی از حدود دو سال پیش، با توجه به موانعی که ایران بر سر راه این‌گونه حراجی‌ها قرار داده، میزان حراج اموال ایرانی در آنها بسیار کمتر شده است و سالانه حدود دو اثر از ایران را حراج می‌کنند که این یک موفقیت برای ایران محسوب می‌شود.

غنمی با اشاره به دو روشی که برای استرداد آثار تاریخی به کار گرفته می‌شود، گفت: در پروسه‌ نخست، از طریق دیپلماتیک و با همکاری وزارت امور خارجه با کم‌هزینه‌ترین و کم‌دردسرترین روش، آثار را به کشور بر‌می‌گردانیم که این شیوه نیازمند این است که ایران ثابت کند آن اموال متعلق به اوست. به همین دلیل، از همه‌ کارشناسان در حوزه‌ میراث فرهنگی درخواست می‌کنیم به شناسنامه و تاریخچه هر اثری که می‌شناسند یا جدید کشف شده‌اند اشاره داشته باشند.

وی پروسه‌ قضایی را دومین روش برای استرداد آثار تاریخی دانست و گفت: اگر روش دیپلماتیک جواب ندهد، از طریق نهاد ریاست جمهوری و وکلای مورد اعتماد، با استخدام یک وکیل، پیگیری بازگرداندن این آثار انجام می‌شود که از نمونه‌های موفقیت‌آمیز این اقدام، برگرداندن آثار جیرفت به کشور است.

مفرغ‌های لرستان

در این نمایشگاه 15 اثر شاخص از 190شیء استرداد شده منطقه لرستان نیز به نمایش درآمده است. براساس کاوش‌هایی که صورت گرفته اواخر هزاره دوم و اوایل هزاره اول پیش‌از‌میلاد در ایران اشیایی فلزی با شکل‌های متنوع و کاربردهای گوناگون از مفرغ، آهن، طلا و نقره به وسیله صنعتگران و هنرمندان ساخته می‌شد که در این میان مفرغ‌های لرستان در مطالعات باستان‌شناختی منطقة غرب ایران از اهمیت بالایی برخوردار است.

تعاملات فرهنگی در لرستان با توجه به شرایط جغرافیای تاریخی این منطقه موجب ظهور فرهنگی خاص با آثار فرهنگی با ویژگی‌های محلی در آن شده است. مفرغ آلیاژی از مس و عناصری دیگر چون ارسنیک، روی و قلع است.

این عناصر هنگام ذوب، مس را روان‌تر می‌کند و در نتیجه ریخته‌گری راحت‌تر انجام می‌شود. مطالعات آزمایشگاهی روی اشیای مفرغی ایران و بین‌النهرین نشان می‌دهد صنعتگران لرستان در هزاره سوم پیش‌ از ‌میلاد با آگاهی از ویژگی‌های آلیاژ مفرغ در تولید اشیای مفرغی که مزیت‌های زیادی نسبت به تولیدات مسی دارند، استفاده کرده‌اند.

فن ساخت در این آثار ریخته‌گری (قالب‌گیری) و چکش‌کاری است. جنگ‌افزارها، زیورآلات، ‌ظروف مفرغی و اشیای آیینی و نذری از جمله آثاری بوده که با استفاده از مفرغ ساخته می‌شده است.

آثار استرداد شده جیرفت

در راهروی اصلی نمایشگاه جلوه‌های جاودانگی ویترینی شیشه‌ای هست که در آن ظروف سنگی جیرفت قرار گرفته است. در نخستین مرحله بازگرداندن یادگارهای فرهنگی جیرفت در سال 1383 تعداد 118 ظرف سنگ صابونی و مرمر سالم نوع جیرفت که از طریق غیر مجاز از ایران خارج شده ‌بود، از لندن به تهران بازگردانده ‌شد.

سنگ صابون اصطلاحی عام است که در زبان تخصصی به گروهی از سنگ‌های کلرایت، استییتایت و سرپنتاین گفته می‌شود.

به‌دلیل بافت نرم این سنگ‌ها، در دنیای باستان در ساخت مُهرها، طلسم‌ها و ظروفی با نقوش کنده و پیکرک‌ها بسیار مورد استفاده بوده است.

شکل ظروف از جمله جام‌ها، جعبه‌ها، پلاک‌ها، وزنه‌های قفلی‌شکل، ظروف استوانه‌ای، تنگ‌های مخروطی، کوزه‌های شکم‌دار، کاسه‌ها و وسایل بازی، از تنوع بالایی برخوردارند.

نقشمایه‌ این آثار شامل صحنه‌های مرغزار، معماری، هندسی، گیاهی، انسانی، جانوری، ترکیب انسان- جانور، طرح گیس‌بافت، طرح ریسمانی، صحنه‌های نزاع و غیره است.

در آبان سال 1390 در دومین مرحله بازگرداندن آثار بازیافتی جیرفت، 18 قلم اشیای مورد دعوی از گالری برکت که شامل زیباترین ظروف سنگی می‌شود به کشورمان بازگردانده شد.

سیما رادمنش - ‌‌گروه فرهنگ و هنر