معادل‌یابی 38 هزار واژه بیگانه در یک دهه

به گزارش جام‌جم، یکی از مباحثی که در سال‌های اخیر حرف و حدیث‌های بسیاری را در حوزه زبان فارسی به‌دنبال داشته، بحث معادل‌هایی است که فرهنگستان زبان و ادب فارسی برای واژه‌های بیگانه پیشنهاد می‌کند.

گروه واژه گزینی فرهنگستان با هدف کمک به تقویت و گسترش زبان فارسی و تجهیز آن برای برآوردن نیازهای روزافزون فرهنگی، علمی و فنی و ایجاد هماهنگی در فعالیت‌های واژه‌گزینی، واژه‌سازی و معادل‌یابی برای واژه‌های بیگانه اقدام به تصویب و جایگزینی واژگان بیگانه می‌کند.

تعداد واژه‌های مصوب

بر این اساس تاکنون فرهنگستان زبان و ادب فارسی 38 هزار واژه در 48 گروه پیشنهاد کرده است. این واژگان تاکنون در قالب ده دفتر که با عنوان دفتر واژه‌های مصوب فرهنگستان زبان و ادب فارسی نامیده می‌شود، منتشر شده است.

دفتر اول فرهنگ واژه‌های مصوب در سال 1383 منتشر شد و متعاقب آن فرهنگستان به‌طور میانگین هر سال یک دفتر منتشر کرده است تا این‌که امسال و همزمان با نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران دهمین دفتر فرهنگ واژه‌های مصوب منتشر شد.

گروه‌های معادل یابی شده

واژه‌های مصوب فرهنگستان گروه‌های مختلفی را در بر می‌گیرد. از جمله این گروه‌ها می‌توان به گروه‌های آینده پژوهی، اعتیاد، تغذیه، حقوق، حمل و نقل درون شهری ـ جاده‌ای، حمل و نقل دریایی، حمل و نقل ریلی، حمل و نقل هوایی، روان‌شناسی، زبان‌شناسی، زمین‌شناسی، ژن‌شناسی، ژئوفیزیک، شنوایی‌شناسی، شیمی، علوم پایه پزشکی، علوم سلامت، علوم سیاسی و روابط بین‌الملل، علوم نظامی، علوم فناوری غذا، فیزیک، گردشگری و جهانگردی، مدیریت سلامت، مدیریت فناوری، موسیقی، مهندسی محیط زیست و انرژی، مهندسی مخابرات، مهندسی منابع طبیعی، مهندسی مواد و متالورژی، مهندسی نقشه‌برداری، میکروب‌شناسی و ورزش اشاره کرد.

از سوی دیگر گروه واژه گزینی فرهنگستان زبان و ادب فارسی مدتی است تصمیم گرفته زمانی که تعداد واژگان مصوب هر گروه به هزار واژه رسید، آنها را در جزوه جداگانه‌ای با عنوان هزار واژه منتشر کند. براین اساس نیز تاکنون هزار واژه شیمی، هزار واژه علوم نظامی، هزار واژه حمل و نقل، هزار واژه فیزیک، هزار واژه زیست‌شناسی و هزار واژه پزشکی منتشر شده است که این نشان می‌دهد این گروه‌ها بیش از دیگر گروه‌ها واژه‌های معادل‌یابی شده، داشته‌اند.

روال معادل یابی برای واژه‌های بیگانه

هر واژه برای این‌که در شورای واژه گزینی فرهنگستان معادل‌یابی شود، ابتدا در گروه تخصصی خود بررسی می‌شود. هر گروه از پنج تا هشت نفر عضو به همراه یک یا دو نفر از پژوهشگران فرهنگستان تشکیل می‌شود.

این پژوهشگران به مسائل زبان شناسی، ساخت واژه و واژه گزینی اشراف کامل دارند. اعضا نیز از صاحب‌نظران و متخصصان همان فن در دانشگاه‌ها هستند که دارای تجربه‌هایی در زمینه واژه گزینی نیز هستند. در هر گروه به صورت هفتگی یا یک هفته در میان جلساتی برگزار می‌شود.

ابتدا برای هر حوزه پیکره زبانی آن حوزه تعریف می‌شود؛ به این معنی که چه واژگانی در آن حوزه موجود است که باید برای آنها معادل‌یابی صورت گیرد. بعد از شناسایی و تشکیل پیکره زبانی اولویت‌بندی براساس اولویت اول تا سوم صورت می‌گیرد.

اولویت اول با واژگانی است که کم‌کم به زبان عموم مردم راه پیدا می‌کند. مثلا در گروه رایانه واژگانی نظیر کیبورد، کیس یا مانیتور بیش از واژگان مهندسی نرم‌افزار میان مردم رواج پیدا کرده است. بنابراین، این انتخاب معادل برای آنها در اولویت قرار دارد. اولویت دوم با واژگانی است که باید در آموزش آن حوزه به کار برد. در واقع این واژگان واژه‌های پایه‌ای حوزه‌های مختلف است و سرانجام اولویت آخر واژگان تخصصی است.

بر پایه این اولویت‌ها، برای هر واژه کاربرگه (work sheet) تهیه می‌شود و در آن اطلاعات جامعی درباره آن واژه شامل تعریفش، زبانش، ریشه‌شناسی واژه لاتین آن و مترادف هایش در زبان مبدا گردآوری می‌شود. ترکیبات یا مشتقاتی که با آن واژه ساخته می‌شود یا آن واژه از آن ساخته شده است نیز مشخص و در آخر واژگان وابسته آن نیز معلوم می‌شود. مثلا واژه وابسته آنلاین، آف‌لاین است که در معادل‌یابی در زبان فارسی برای این دو واژه برخط و برون خط انتخاب شده است.

در نهایت یک یا دو معادل برای هر واژه پیشنهاد می‌شود و زمانی که تعداد کاربرگه‌ها به 50 عدد رسید، در شورای واژه گزینی مطرح می‌شود و در آنجا با نظر موافق کارشناسان به تصویب می‌رسد.

معادل‌یابی دوباره و فرصتی برای انتقاد مردم

گاهی پیش می‌آید که برای یک معادل، بعدها معادل دیگری مطرح می‌شود. نسرین پرویزی، معاون گروه واژه گزینی فرهنگستان زبان و ادب فارسی در این باره می‌گوید: مردم تا سه سال فرصت دارند انتقاد و پیشنهاد خود را برای واژگان مصوب ارائه کنند و هر سال گروه واژه گزینی فرهنگستان مهلتی را به لکه‌گیری اختصاص می‌دهد. در این فرصت براساس نظر مردمی و آرای کارشناسان، ممکن است معادل‌های بهتری برای واژه‌ای که قبلا معادل‌یابی شده، در نظر گرفته شود. بر همین اساس بود که چند سال قبل فرهنگستان به جای هلیکوپتر معادل چرخبال را تصویب کرد که بعدها با نظر مردم معادل بالگرد برای آن انتخاب شد.