صرافی در جهان

احتیاج به یک وسیله پرداخت سنجش ارزش‌ها و بویژه وصول مطالبات از مشتریان دور و نزدیک (با وجود خطرهای ناشی از نقل و انتقال پول) ایجاب می‌کرد این فعل و انفعال به وسیله موسساتی به نام بانک انجام گیرند.

کلمه بانک اصطلاحی است قدیمی که از واژه آلمانی bank به معنای نوعی شرکت، اخذ و رواج یافته و شاید هم از کلمه banco که یک لغت ایتالیایی و به معنای نیمکت صرافان به کار برده می‌شد گرفته شده است.

در هر حال، بانک یا همان موسسه‌های صرافی آن روز، با همان نام و روش کهن بتدریج سازمان یافته و مرکز تمام فعالیت‌های پولی و اعتباری بانک‌های امروزی شده‌است.

صرافی در دوران باستان

ایران: قبل از دوره هخامنشی، بانکداری یا صرافی به طرز ابتدایی مرسوم ولی در انحصار معابد و شاهزادگان بود و در زمان هخامنشیان، بازرگانی رونق و پول مسکوک رواج یافت.

معروف‌ترین این بانک‌ها (صرافی‌ها) اجیبی بود که به مهاجران یهودی مقیم بابل تعلق داشت و تمام امور بانکی از قبیل سپرده، اعطای وام و رهن‌گرفتن املاک می‌پرداخت و سرمایه آن برای خرید و فروش منازل، احشام، غلامان کشتی‌های حامل کالا به کار می‌افتاد.

بابل: در امپراتوری بابل معاملات به شیوه ابتدائی آن رواج داشت و حتی در قوانین حمورایی، مقرراتی برای دادن وام و قبول سپرده‌های تجاری ذکر و دستورهایی درباره سرمایه‌گذاری آمده است.

در شهر بابل تجارتخانه‌ها و صرافی‌های بزرگی وجود داشت که دادن حواله، برات و نیز گرفتن ربح معمول بود و میزان ربح 20 درصد بوده و درمواردی به صدی 40 تا 43می‌رسید.معابد این شهر حدود 2000 سال قبل از میلاد مسیح به عملیات بانکی محدودی مبادرت می‌ورزیدند و در مقابل و ثیقه اموال غیرمنقول، پول به عاریت می‌دادند.

یونان: در یونان باستان علاوه بر بانک‌های خصوصی بعضی از معابد هم به کار صرافی اشتغال داشتند. سپرده‌های مردم را پذیرفته و به اشخاص یا شهرها وام اعطا می‌کردند. از جمله این صرافی‌ها، معبد دلفی در شهر افسن بود که به​علت جنگ‌های مداوم داخلی، این معبد در کنار سایر معابد، مطمئن‌ترین محل برای نگاهداری و حفاظت اموال گرانبها و پرارزش به شمار می‌آمد.

رم: در اوایل تاسیس دولت رم که وصول مالیات‌ها به شکل مقاطعه به اشخاص واگذار می‌شد ماموران غالبا به شهر‌ها و موسسات دولتی وام می‌دادند.در واقع به نوعی بانکداری (صرافی) مبادرت می‌ورزیدند. بانکدارهای رومی گذشته از تبدیل پول‌های خارجی به پول‌های کشور و تعیین عیار آنها و قبول سپرده و دادن وام، کار صندوقداری را هم برای مشتریان خود انجام می‌دادند.

عملیات بانکی بانکداران (صرافان) رومی در بیشتر موارد شبیه به بانکداری کنونی و عبارت بود از افتتاح حساب جاری و مدت‌دار به نفع افراد، پرداخت بهره به سپرده‌های مدت‌دار، دادن قرضه بانکی اعم از مصرفی و تجارتی با بهره‌های متفاوت،رهن و صدور اعتبار نامه تجاری و... .

چین: در چین نیز حدود قرن ششم قبل از میلاد صرافی و بانکداری رواج داشته و اختراع کاغذ (در حدود 105 سال قبل از میلاد) در چین از نظر استفاده در عملیات بانکداری و صرافی، اهمیتی بسزا یافت زیرا همین کشف بود که برای اولین‌بار تهیه اسناد بانکی، تنظیم محاسبات و نگهداری حساب‌ها و نقل و انتقال اسناد را به صورتی ارزان و ساده مقدور کرد.

صرافی و بانکداری در قرون وسطی

در قرون وسطی صرافی، بانکداری و تجارت به مفهوم آنچه در یونان و امپراطوری روم وجود داشت عملا از بین رفت و پس از سقوط رم، سیری قهقرایی در عملیات بانکی و سایر مظاهر تمدن بشری پیدا شد.

عرف بانکداری با انجام برخی عملیات بانکی توسط اقوام مختلف بخصوص یهودی‌ها که با استعداد طبیعی این قوم که بیشتر به فعالیت‌های بانکی پرداخته بودند، حیات تازه‌ای یافت ولی با مخالفت شدید مقامات کلیسا برضد دریافت ربح از افراد و منع مشروط آن، در انحصار قوم یهود قرار گرفت.

در مذهب یهود منع دریافت بهره منحصرا به منع دریافت آن از هم کیشان یهودی تعبیر شده، بنابراین عملیات صرافی و بخصوص دریافت بهره در مقابل دادن قرضه از افرد غیر یهود رواج یافت.

بانکداری و صرافی در دوره جدید

دوره جدید با پیشرفت تدریجی تجارت و داد ستد در سواحل دریای مدیترانه بخصوص در شهر‌های ونیز و فلورانس شروع شد و کشف آمریکا و راه‌های دریایی جدید و استقرار روابط بازرگانی بین شرق و غرب کم‌کم دامنه فعالیت اقتصادی از سواحل دریای مدیترانه به کشور‌های سواحل اقیانوس اطلس مانند فرانسه ـ اسپانیا ـ پرتقال و انگلیس گسترش پیدا کرد.

این پیشرفت توام با استفاده روزافزون از خدمات بانکی و در نتیجه، ازدیاد حرفه بانکداری بویژه در شهر ونیز بود. ورود طلا و نقره فراوان از آمریکا و آثار پولی در کشور‌های مختلف اروپایی از یک طرف و رفع ممنوعیت دریافت بهره در آئین مسیح بر اثر فتوای جان کالون رهبر پروتستان‌ها از طرف دیگر باعث رونق صرافی و بانکداری در جهان غرب شد، ضمن این‌که افزایش فعالیت‌های بانکی و تکامل آن در فلزات قیمتی و نقل و انتقال وجوه از نقطه‌ای به نقطه‌ای دیگر و تسعیر پول‌های خارجی هم با نشر اسکناس تبدیل پذیر به فلز (‌طلا و نقره) به صورت 100 درصد باعث رونق بیشتر بانک‌ها و صرافی‌ها شد.

با این تحول‌ها، بانک‌ها و تا حدی صرافی‌ها محلی برای قبول سپرده‌های نقدی مردم و دولت شدند و با پرداخت وام و اعطای اعتبار توسعه بیشتری پیدا کردند و چک (پول بانکی) کم‌کم جزو پول‌های در گردش شد.

فعالیت و قدرت پولی این بانکداران به قدری توسعه پیدا کرد که حتی به پادشاهان (حکام) قرض می‌دادند و همین توسعه فعالیت و استفاده بیش از حد اعتبارات بانکی به ورشکستگی‌های متعددی در نیمه دوم قرن هفدهم میلادی منتهی شد و بالاخره منجر به وضع مقررات قانونی دایر به نفع عملیات بانکداران خصوصی در نشر اسکناس و ایجاد بانک‌های عمومی (بانک‌های مرکزی) در این آزمون شد.

تشکیل بانک مرکزی و تفکیک بانک‌ها از صرافی‌ها

طی گذشت زمان و رشد بی‌رویه بانک‌های ناشر اسکناس و نبود نظارت قانونی دولت بر عملیات بانکی موجب شد تا بانک‌ها از موازین لازم برای ایجاد تسهیلات اعتباری و پرداخت وام تجاوز کرده و حتی حمایت مالی شرکت‌های سهامی را بدون محدودیت و بی‌توجه به عواقب آن در سیستم بانکی پذیرا شوند.

تندروی در اعطای اعتبارات و زیاده‌روی در پرداخت وام سرانجام موجب توقف و ورشکستگی بانک‌ها یکی پس از دیگری شد، طوری که دخالت و نظارت مستقیم دولت را در کار بانکداری الزامی و عملی کرد.

نیاز جوامع به برپایی بانک‌های تخصصی که معلول رشد صنعت و پیشرفت اقتصاد کشور‌ها بود سبب شد که در راستای نظارت دولت بر عملیات بانکی، انتشار اسکناس را هم بطور انحصاری با تاسیس (‌بانک ناشر اسکناس، بانک مرکزی) به عهده بگیرد و نظارت مستقیمی هم از طرف قانونگذار بر بانک‌های ناشر اسکناس نیز اعمال شود.

با این روش قانونی تعدد بانک‌های ناشر اسکناس سیر وحدت را طی کرد.بعد از جنگ جهانی اول بحران‌های پولی در کشور‌های مختلف موجب اعتقاد بیشتر به لزوم حفظ ارزش پول از راه نظارت در نشر اسکناس شد.

از اوائل قرن بیستم کشورها پذیرفتند که وجود بانک ناشر اسکناس یا بانک مرکزی در هر کشوری می‌تواند با حفظ ارزش پول و تنظیم حجم اعتبارات و اعمال سیاست‌های پولی و نظارت بر عملیات تمامی بانک‌های تجاری و تخصصی از بروز بحران‌های پولی جلوگیری کرده و نقش اساسی را در رشد با توسعه اقتصادی کشور ایفاد نمایند.