اعتدال همچون فضیلتی اخلاقی

اگر این فضیلت اخلاقی از افراد بافضیلت به اکثریت جامعه تعمیم یابد و بتواند جزو ارزش‌های درونی شده جامعه مفروض گردد و نهادهای اجتماعی نیز با سعه صدر در رعایت اعتدال و میانه‌روی اهتمام ورزند به مرور این فضیلت اخلاقی در تمامی اجزای پیدا و پنهان و شقوق جامعه تسری پیدا می‌کند، لذا می‌توان در آن جامعه معتدل خصوصیات بارز اخلاقی از جمله انصاف، عدالت، مروت و دیگر شقوق فضایل اخلاقی و انسانی الهی گونه را ادراک و احساس کرد.

در جوامع اسلامی و بخصوص جامعه شیعی ایران زمین ـ که از تربیت اخلاقی حضرت ختمی‌مآب(ص) و مولا علی(ع) و حضرات ائمه اطهار(ع) الگو گرفته‌اند ـ اعتدال باید شرط و شق اساسی این جوامع باشد، چه با نظری در سیر زندگی این بزرگان ـ که نعمتی علمی و عملی برای پویندگان سیر الی الله محسوب می‌شوند ـ درمی‌یابیم، اعتدال نقش اساسی و پراهمیت در تربیت اسلامی دارد، چنانکه سفارش این حضرات معصومین(ع) به پیروان در مرعی داشتن اعتدال چه در خواب و خوراک، ‌همنشینی،‌کسب رزق و روزی، خرید و فروش،‌ تربیت فرزندان و اعتدال در حقوق خواهران و برادران، ‌همسر، اجتماع و حتی در جنگ‌ و مقابله با دشمن ـ بشدت و حدّت توصیه شده است.

افراط و تفریط سمی است که اگر در تفکر افراد ریشه دواند، به بروز ظلم و ستم و بی‌عدالتی (چه عمدا‌ و چه سهوا) منجر خواهد شد و این موضوع سبب می‌شود در مسیر پویایی و تعالی جامعه (اگر حتی به حد ذره‌ای نیز باشد) درنگی رخ دهد. همچنین این درک سبب می‌شود جامعه‌ای همچون جامعه ایران که بناست مداوم به سوی کمال فردی و اجتماعی و کسب مقامات مادی و معنوی الهی گون در مسیر سیر الی‌الله حرکت کند، دچار سستی و کاستی شود. از این رو افراط‌ها سبب دوری از عدالت و انصاف شده، ظلم‌ها، ستم‌ها و اجحاف‌های فراوانی را به جامعه تحمیل می‌کند، تفریط‌ها هم که سستی‌ها و کاستی‌ها را به دنبال دارد، سبب وقفه در حرکت جامعه و افراد آن در سیر کمال می‌شود، لذا رعایت اعتدال و انصاف به‌جد می‌تواند سعادت و تعالی فرد و جامعه را تضمین کند.

اما این جامعه معتدل نیازمند الگوست تا با تاسی به آن چارچوب خویش را شکل دهد. در این میان زندگی حضرت مولا علی(ع) نمونه بارز و الگویی مناسب و حقیقی از اعتدال، انصاف و عدالت است. در حکومت علوی اعتدال، مانع ظلمِ ظالم است و احقاق حق مظلوم می‌کند و داد ستمدیدگان را می‌ستاند و نیز اقتصاد که از ارکان مهم تمدن اسلامی است به مدد اعتدال و انصاف ـ که در فکر اقتصادی و صرف هزینه‌های بیت المال مرعی می‌شود ـ مانعی در قبال نابرابری‌ها و شکاف‌های متعدد فرهنگی، اخلاقی و معیشتی قرار می‌دهد که تزلزل در این مورد و دیگر عوامل در آن جامعه سبب بروز رخدادهای هولناک و انواع آفت‌های سخت می‌شود اما وجود اعتدال و انصاف در ذهنیت و اعمال فردی و به تبع آن اجتماعی، مانعی مهم و ستونی محکم و بنیادین در برابر چنین عواملی خواهد بود.

در حقیقت جامعه اسلامی و بخصوص شیعی ایران در شأنش نیست که مبتلا به چنین زنگارهایی باشد؛ چه تاریخ گواه است که شیعیان در صفین نمونه بارز تفریط و در نهروان، نمونه عینی افراط را علما و عملا ادراک و استنباط و معضلات ناشی از آن را تجربه کرده‌اند.

حضرت مولا علی(ع) در نهج البلاغه (از پی غم‌ها و دردهای بسیار که از این افراط و تفریط‌ها سینه مبارکش را می‌آزرد) می‌فرمایند: «به کسانی گرفتار شده‌ام که چون ایشان را امر می‌نمایم پیروی نمی‌کنند و چون آنها را می‌خوانم جواب نمی‌دهند... در میان شما ایستاده فریاد کنان یاری و همراهی می‌طلبم. سخن مرا گوش نمی‌دهید و فرمانم را پیروی نمی‌کنید... به توسط شما خونخواهی نمی‌توان نمود و به همراهی شما مقصودی حاصل نمی‌شود.» (خطبه 39‌/‌ نهج البلاغه فیض‌الاسلام)

پس اعتدال در جامعه و عصر ما و چه‌بسا در تمامی قرون و اعصار سبب ایجاد تعادل و تعامل بین آحاد جامعه (نه‌تنها در بین مسلمین بلکه در میان اکثریت جوامع بشری) می‌شود و در حقیقت فهم و درک قلوب عالم انسانی با توسعه اعتدال و انصاف بهتر و بیشتر به یکدیگر قرین و قریب شده و سیر کمال الهی گونه را در فرد فرد عالم انسانی به سوی حضرت جانان مهیاتر می‌نماید، چه افراط و تفریط حق‌الناس بر ذمه جامعه و افراد قرار می‌دهد و حق‌الناس از آفت‌های بسیار صعب و سختی است که اگر فرد یا اجتماعی بدان مبتلا شود باید بتواند در دادگاه عدل الهی از عهده ادای آن برآید تا به فلاح راستین رسد.

هوشنگ شکری / جام‌جم