آقابزرگ تهرانی؛ احیاگر میراث شیعی

به دلیل تقارن تولدش با ربیع‌الاول و ماه تولد پیامبر اسلام نامش را محمدمحسن گذاشتند. زمانی که برای گرفتن شناسنامه نام خانوادگی معمول شد او فامیلی منزوی را برای خود برگزید. با این وصف، او با عنوان آقابزرگ تهرانی یعنی نام پدربزرگش در بین عوام و خواص شناخته شد. از روزگار نونهالی برای آموختن به مکتبخانه رفت و قرآن، نصاب‌الصبیان و عربی را فراگرفت. گرچه ابتدای امر بنا بر زندگی خودنوشتش چندان علاقه‌ای به تحصیل نداشت و در دکان بزازی برادرش در بازار اوقات می‌گذراند، اما کم‌کم شوق آموختن در او ایجاد شد و خیلی زود به کسوت اهل علم درآمد. در کنار علم‌آموزی و تکمیل تحصیلات حوزوی از همان جوانی شوق کتابخوانی او را برآن داشت که چند کتاب تهیه کند و با خط زیبای خود آنها را استنساخ کند. این مرحله یکی از مقاطع مهم زندگی اوست. آقابزرگ با این هدف در مسیر احیای متون و میراث علمی و فرهنگی شیعه گام نهاد. شیخ آقا بزرگ تهرانی دوبار به عتبات عالیات سفر کرد. بار اول در بیست سالگی همراه برادرش برای زیارت و بار دوم در بیست و دو سالگی برای ادامه تحصیل. ایشان ابتدا عازم نجف اشرف شد و بعد از فوت آخوند خراسانی در سال 1329 در کلاس درس آیت​‏الله‏ میرزای شیرازی در سامرا حاضر شد و مدت شش سال در آن جا اقامت گزید. بعد از آن تا سال 1337 هجری به کاظمین هجرت کرد و دوباره به سامرا بازگشت و سرانجام بعد از 18سال یعنی در سال 1354 دوباره به نجف اشرف بازگشت و تا آخر عمر در همان شهر علم و فضیلت سکونت کرد. وی در دوران تحصیل در نجف از محضر استادان برجسته حوزوی دانش‌ها آموخت. جد، جهد و اهمیتی که به روایت و نقل حدیث داشت باعث شد علما و فقهای زیادی برای او اجازه‌نامه روایتی بنویسند.

آقابزرگ سال 1329 به کاظمین رفت و به منظور تدوین بزرگ‌ترین دائره‌المعارف کتاب‌شناسی شیعی، یعنی «الذریعه ‌الی ‌تصانیف ‌الشیعه» به تحقیق و تتبع پرداخت. چندی بعد به سامرا رفت و ضمن ادامه کار خود در آنجا، در مجلس درس میرزامحمدتقی شیرازی نیز حاضر شد. سال 1335 قمری (1917 میلادی) به کاظمین بازگشت. دو سال در آنجا ماند و باز به سامرا رفت. سال 1354 قمری (1935 میلادی) به نجف بازگشت و برای تکمیل و چاپ الذریعه که آن را یک دائره‌المعارف بزرگ شیعی است، تلاش خستگی‌ناپذیری کرد و رنج سفر را بر خود هموار کرد و به کتابخانه‌های مهم ایران، مصر، عراق، سوریه و فلسطین و حجاز سر زد. می‌گویند وی 62 کتابخانه را شخصا کاوش کرد و فهرست‌های بسیاری از کتابخانه‌های دیگر را نیز مورد مطالعه قرار داد. اهمیت الذریعه به این دلیل است که تا پیش از این دائره‌المعارف‌های بزرگ اسلامی که از سوی دیگران تهیه می‌شد آثار بزرگان شیعه مورد بی‌اعتنایی قرار می‌گرفت. آقابزرگ همیشه در تلاش و تکاپو و شیفته کار و تحقیق بود.

فاضل اسدی / جام​جم