سال اظهارنظرهای شگفت‌انگیز

محمد الهیاری، مدیر اداره کتاب دولت دهم در روزهای پایانی فعالیتش از بررسی ممیزی کتاب‌های بلاتکلیف خبر داد. از آن سو با اسباب‌کشی مدیران جدید به بهارستان، آنها هم از ضرورت این امر سخن به میان آوردند.

با تغییر دولت، تیم فرهنگی وزارت ارشاد، به مرور زمان تغییر کرد. ابتدا سیدعباس صالحی که فردی حوزوی و فلسفه‌خوانده است، جایگزین علی اسماعیلی در معاونت فرهنگی این وزارتخانه مهم شد. علی اسماعیلی که شاید قریب یک سال سکاندار این معاونت با عنوان سرپرست بود، بعد از برگزاری نمایشگاه کتاب تهران، حکم معاونت خود را از وزیر ارشاد دریافت کرد. این اتفاق هم تقریبا در سکوت خبری رخ داد و خبرنگاران بعد از مدتی متوجه این موضوع شدند، اما دوره معاونت او خیلی دوام نیاورد ؛ چراکه با تغییر دولت و به تبع آن تغییر وزیر ارشاد، معاون فرهنگی هم تغییر کرد. گزینه‌های زیادی برای این سمت در نظر گرفته شده بود، اما در نهایت این صالحی بود که مسئولیتی مهم در حوزه فرهنگ را عهده‌دار شد. او در نخستین نشست خبری خود حرف‌های بسیار مهمی زد؛ نشستی که سرفصل‌های اصلی آن به موضوع پرونده نشر چشمه، بحث ممیزی کتاب و همین‌طور نویسندگان ممنوع‌القلم اختصاص یافت. صالحی که به مرور زمان از خود چهره‌ای تعقل‌گرا و اهل منطق به اهالی رسانه نشان داد، در آن نشست گفت هیچ نویسنده ممنوع القلمی نخواهیم داشت. او همچنین از ممیزی کتاب در چارچوب قانون و پرهیز از اعمال سلیقه‌های شخصی سخن گفت. البته پیش از آن هم علی جنتی، وزیر ارشاد در نخستین مصاحبه خود، آن هم زمانی که قرار بود از مجلس رای اعتماد بگیرد، در اظهار نظری گفته بود ممیزی را پیش از چاپ کتاب به بعد از آن منتقل خواهد کرد اما مدتی بعد از حرفش عقب‌نشینی کرد.

با این حال، اول از همه مدیر اداره کتاب تغییر کرد. البته این اتفاق بعد از کش و قوس‌ فراوان محقق شد و میان نامزدهای زیادی که از آنها اسم برده می‌شد، سرانجام علی شجاعی صائین مدیر خانه کتاب ـ که در دوره دولت قبلی هم پست‌های مهمی داشت ـ‌بر صندلی مدیریت این اداره تکیه زد. اتفاق دیگر دیدار و جلسه وزیر ارشاد و معاونانش با وزیر اطلاعات بود. این اتفاق باعث شد علی جنتی در جمع خبرنگاران اعلام کند طی توافق با وزارت اطلاعات از این پس نویسنده ممنوع‌القلم نخواهیم داشت و آنچه بررسی می‌شود محتوای کتاب در چارچوب قانون است. اتفاق دیگر در حوزه کتاب رای نهایی پرونده نشر چشمه بود که براساس آن این ناشر می‌تواند از روزهای پایانی سال 92 فعالیت خود را از سر بگیرد. فعالیت نشر چشمه به دلیل محتوای برخی کتاب‌هایش بخصوص کتاب «روز حسین» نوشته محمد رحمانیان به حالت تعلیق درآمده بود و مجموع این اتفاقات به نگرانی مردم و اهالی فرهنگ از آنچه در وزارت ارشاد می‌گذرد، بیشتر دامن زد.

یکی دیگر از مهم‌ترین اتفاقات حوزه کتاب، آمدن نجفعلی میرزایی به خانه کتاب بود. او جایگزین شجاعی صائین شد که به اداره کتاب رفته است. میرزایی هم یکی دیگر از شخصیت‌های حوزوی وزارت ارشاد است که لباس روحانیت به تن نمی‌کند؛ درست مثل وزیر ارشاد و معاون فرهنگی او. از دیگر جابه‌جایی‌های مهم در این سال می‌توان به بازگرداندن مهدی محقق، پژوهشگر نامدار تاریخ ادبیات ایران به انجمن مفاخر فرهنگی اشاره کرد؛ انجمنی که بعد از او روزهای بدی را سپری کرد. دبیر همه جوایز دولتی کتاب هم در سال 92 تغییر کرد. با گماردن نجفقلی حبیبی به جای مجید حمیدزاده، عملا او دبیر جایزه‌های کتاب سال، کتاب فصل، جلال آل‌احمد و پروین اعتصامی شد. او در اظهارنظری شگفت‌انگیز پیش از جایزه کتاب سال از همه نویسندگانی که در دوره‌های قبل کتابشان به دلیل نگاه‌های سیاسی در جوایز دولتی نادیده انگاشته شده، عذرخواهی کرد. با این حال جایزه امسال کتاب سال هم بدون اثر برگزیده یا شایسته تقدیر در بخش داستان و شعر برگزار شد.

یکی دیگر از رویدادهای امسال، پلمب ساختمان بنیاد ادبیات داستانی به شکایت یکی از همسایگان مبنی بر فعالیت این نهاد در یک ساختمان استیجاری با مجوز مسکونی بود. اگرچه این ساختمان در عرض سه روز بازگشایی شد، اما موضوع مکان بنیاد ادبیات داستانی، یکی از معضلات این نهاد محسوب می‌شود که هنوز حمایت جدی از آن صورت نمی‌گیرد و این‌طور به ذهن متبادر می‌شود که انگار به امان خدا رها شده است.

و اما شعر فجر در دوره هشتم، شاید یکی از پرحاشیه‌ترین جشنواره‌های سال و حتی بعد از انقلاب است؛ جشنواره‌ای که خیلی دیر و با فشار رسانه‌ها فعالیتش را در این دوره آغاز کرد. با نشست اعضای شورای سیاستگذاری، عبدالجبار کاکایی به‌عنوان دبیر این دوره انتخاب شد. او به بهانه درگیر کردن همه جریانات شعری و شنیده شدن صداهای مخالف، کمیته‌ای برای جشنواره تشکیل داد که حاشیه‌های بسیاری ایجاد کرد. این کمیته که تعدادی از شاعران جوان را هم در آن می‌شد دید، حرف‌هایی زد که هیچ ربطی، به جشنواره شعر فجر نداشت. ازجمله این حرف‌ها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد: تهیه آمار برای کتاب‌های توقیف شده شعر، بزرگداشت محمد مختاری، احمد شاملو و سیمین بهبهانی در جشنواره، اعلام برائت وزارت ارشاد از فعالیت گذشته‌اش و محکوم کردن سانسور و دعوت از یدالله رویایی شاعر اپوزیسیون به تهران. مجموع این تصمیم‌ها که هیچ ربطی به جشنواره شعر فجر ندارد صدای خیلی‌ها را درآورد، بخصوص صدای اعضای شورای سیاستگذاری که به دبیر جشنواره معترض بودند، این تصمیمات باید با هماهنگی اعضای شورا صورت بگیرد، نه آن کمیته که حتی در شاعر بودن اعضایش شبهه وجود دارد. در سالی که گذشت، پروژه ساخت و ساز باغ کتاب نیز با شدت و قوت بیشتری پیگیری شد و فاز یک آن افتتاح شد. با این حال هنوز قرار نیست نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران در این محل برگزار شود. افزایش و همچنین نوسانات قیمت کاغذ، گلایه‌های انجمن‌های صنفی مرتبط با چاپ و کاغذ، گرانی کتاب، کاهش شمارگان کتاب، تغییر و تحولات مدیریتی در شورای فرهنگ عمومی و نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور، حضور پرحاشیه ایران در نمایشگاه کتاب فرانکفورت و بی‌برنامگی‌های همیشگی آن، برگزاری نمایشگاه‌های استانی کتاب، برپایی بسیاری از جوایز ادبی خصوصی و دولتی دیگر و همین‌طور فروپاشی دفتر شعر و ادب وزارت ارشاد از دیگر اتفاقات سال در حوزه کتاب و ادبیات بود. حال باید منتظر ماند و دید در سال آینده آیا اهالی قلم راضی‌تر از قبل خواهند بود یا نه. باید صبر کرد و دید در عمل آیا کتاب و ادبیات حال و روز خوش‌تری خواهد داشت یا نه. باید شکیبایی کرد./ جام‌جم