سفرای غیبیه در کتاب واقعات اتفاقیه

مخالفت با سیاست‌های حاکم عموما از طریق برگزاری تجمعات یا اعلام نظر در مطبوعات آن روزگار بود، اما بعضی اوقات به‌خاطر سختگیری‌های هیات حاکمه امکان بیان دیدگاه‌ها در مورد مسائل سیاسی در نشریات و روزنامه‌ها وجود نداشت. از این رو، بسیاری آرا و عقاید گروهی خود را با انتشار شب نامه‌ها اعلام می‌کردند. به‌رغم این‌که در منابع مکتوب شمار زیادی از شب نامه و اعلامیه‌ها وجود دارد اما محتوای آنها مورد بررسی دقیق قرار نگرفته است. اگر در روزنامه و نشریات در کنار مقالات، اطلاعات و اخبار عادی منتشر می‌شد، شب نامه‌ها محملی برای انتشار ناگفته‌هایی بود که نمی‌شد در هیچ مجله و جریده‌ای منتشر کرد؛ حرف​های تند و تیز وانتقادی و افشاگری در مورد وابستگان ​ قدرت و ثروت. روزنامه از آنجا که مخاطب عام داشت، نویسندگان آن سعی می‌کردند با بهره‌گیری از ادبیات مناسب و متین، ارتباط خوبی ​ با خوانندگان خود برقرار کنند اما در شب نامه‌نویسی، آداب و ترتیبی در نگارش وجود نداشت. شب نامه‌نویسان در سایه گمنامی بعضا با بی‌مبالاتی از واژگان استفاده می‌کردند و هیچ ابایی از انتشار الفاظ رکیک برای تخریب دشمنان خود نداشتند.

یکی از منابع مهم در این زمینه کتاب واقعات اتفاقیه در روزگار است که محمد مهدی شریف کاشانی آن را نگاشته است. یکی از خصوصیات مهم این اثر در کنار شرح وقایع و رخدادهایی که به اتفاق بزرگ مشروطیت منجر شد، جمع‌آوری و درج اعلامیه‌ها و شب نامه‌ها است. دقت در محتوای هر کدام از این مستندات، خواننده را هر چه بیشتر با حال و هوای گروه‌ها و چهره‌های موثر در رخداد مشروطه آشنا می‌کند.

همزمان با اوج فعالیت مشروطه‌خواهان در تهران و دیگر شهرستان‌ها، عوامل دخیل در ماجرا از همه امکانات برای ایجاد شور و هیجان در بین مردم استفاده می‌کردند. وعظ و خطابه، سردادن شعار، سرودن شعر، انتشار روزنامه، اعلامیه و شب نامه از جمله امکاناتی بود که به نحو موثری برای بسیج عمومی مردم استفاده می‌شد.

شعار اصلاح‌طلبانه مردم و درخواست ایجاد عدالتخواهی حتی تا مرز انقلاب هم پیش رفت و در نهایت به تحدید قدرت شاه رسید. گرچه گروه‌های مذهبی و در راس آنان روحانیون تلاش گسترده‌ای برای به ثمرنشاندن برنامه‌ها و اهداف جنبش اصلاحی مردم داشتند، اما گروهی دیگر از مشروطه‌خواهان برای تحقق شعارهای خود، حتی از نیروهای مسلح بهره می‌گرفتند. مسیر ملایمت مشروطه‌خواهی با تندروی افراطیون به چالش بزرگ میان گروه‌ها انجامید. نگاهی به اعلامیه‌ها و شب نامه‌های برجای‌مانده از این دوره ​ بیانگر روحیه افراطی‌گری این گروه از مشروطه‌طلبان است.

سرسلسله جریان افراطی‌گری در عرصه مشروطه گروه اجتماعیون عامیون بودند. گروهی که نظامنامه و مرامنامه داشت و از افکار سوسیالیسی حمایت می‌کرد. از همین‌رو، گرچه در ابتدای فعالیت خود در اعلامیه و سخنرانی‌های خود از مبانی اسلامی دفاع می‌کرد​ اما بعدها ادبیات گفتاری و نوشتاری آن​ به وضوح تغییر یافت و علما و مذهب را به باد انتقاد گرفت​. اجتماعیون عامیون چنان در مسیر تندروی حرکت می‌کردند که شریف کاشانی از این جماعت به عنوان جوان‌های مغرور لابه شرط بی‌مبالات یاد می‌کند و گلایه از آن دارد که این گروه، آزادی را بهانه کرده و قصد انزوای عوامل شرع دین اسلام را دارند.

بازار انتشار اعلامیه و شب نامه داغ شد. ورق‌های تک برگی در کوچه و بازار و کاروانسرا و حتی اماکن مذهبی ​ پخش می‌شد و مردم از مفاد آن آگاه می‌شدند. شب نامه‌نویسان عمدتا از شرایط بد زمانه می‌گفتند و قصد افشاگری عاملان بدبختی مردم و نوکران اجانب را داشتند. این قضیه حتی در مواردی به دعواهای شخصی نیز تنزل پیدا می‌کرد.

روزنامه‌نگاران گروه قابل توجهی از شب نامه‌نویسان را شامل می‌شدند. شرایط بد سیاسی و تنگناهایی که برای فعالیت اهالی جراید ایجاد می‌شد، امکان بیان مطالب و مقالات را در عرصه رسانه فراهم نمی‌کرد و اهل قلم چاره‌ای جز انتشار افکار خود ​ به صورت شب نامه نداشت. شریف کاشانی در کتاب خود یکی از اعلامیه‌ها را که از فعالیت مطبوعاتی‌ها تقدیر شده آورده است. در این اعلامیه آمده:

«ارباب جراید منتشره که همه سفرای غیبیه‌اند و از برای بیداری و هتک پرده جهالت شما مردم به زبان مختلفه با شما سخن‌ها گفته‌اند و خیر و بقای شما را فرضیه ذمه همت و غیرت خود قرار داده‌اند و در این مدت به آواز بلند وظیفه و طینت خود را ادا کرده‌اند و نام نیک بر چهره درخشنده صفحه تاریخ گذارده‌اند، اما هزار افسوس که هیچ محل اعتنا و اعتبار شماها نشد.»

شهاب سلیمی / جام جم