چتربازان کوچک جنگل‌های آمازون

تحقیقات نشان داده مورچه‌های خانواده سفالوت‌ها که بومی منطقه نئوتروپیکال هستند، عادات بسیار عجیبی دارند.

کد خبر: ۶۷۲۳۱۴

به عنوان مثال مورچه‌های سرباز این خانواده برای حفاظت یا اصطلاحا بستن در کلونی خود روی مهاجمان از سرهای پولادین‌شان کمک می‌گیرند. اکوزون یا بومگاه نئوتروپیکال یکی از هشت محدوده جغرافیایی پراکنش موجودات خشکی‌زی روی زمین است که نواحی حاره‌ای آمریکای شمالی و کل آمریکای جنوبی را شامل می‌شود. قلمرو سفالوت‌ها نیز به طور مشخص از آرژانتین تا نواحی حاره‌ای و جنوبی آمریکا کشیده شده است. این مورچه‌های خارق‌العاده چتربازان بسیار خوبی هستند. فرضا اگر از یک شاخه بلند به پایین پرت شوند، می‌توانند همچون چتر نجات آرام‌آرام خود را به سمت تنه اصلی درخت متمایل کرده و با مهارت هر چه تمام‌تر روی آن فرود بیایند. علاوه بر این، دویدن و پرش از دیگر تکنیک‌های منحصر به‌فرد آنها برای فرار از دست شکارچیانشان است. بسیار دیده شده در این وضع برخی مورچه‌ها از بالای تاج پوشش درخت به پایین سقوط کرده‌اند، ولی در نهایت اغلب آنها موفق به فرود روی تنه اصلی درخت می‌شوند و این خصوصیتی است که دانشمندان را شگفت‌زده کرده است.

درهای ضدسرقت

یکی از ویژگی‌های جالب ‌توجه مورچه‌های سفالوت، سرهای محکم و پولادین‌شان است. گونه‌های مختلف این مورچه‌ها اغلب اشکال سر متفاوتی هم دارند. سر برخی گونه‌ها مانند Cephalotes‌/‌patellarisکاملا گرد است در حالی که سر دیگران بیشتر به بیضی شباهت دارد. گونه‌هایی که سرهای گرد دارند، معمولا کلونی‌های خود را در شاخه‌های مرده درختان استوایی می‌سازند. جالب این که لانه مورچه‌ها نیز توسط سوسک‌های کوچک استوایی حفاری و خالی می‌شود. دکتر استیفن یانوویاک، استاد اکولوژی مناطق حاره از دانشگاه لوئیس‌ویل کنتاکی درباره این مورچه‌ها می‌گوید: «ابعاد سر این مورچه‌ها دقیقا به اندازه سوسک‌هایی است که از شاخه‌های مرده خارج می‌شوند. وظیفه لانه‌سازی و حفاظت از آن مشخصا با مورچه‌های سرباز است. زمانی که آنها به هر دلیل احساس خطر کنند یا بخواهند در لانه خود را روی مهاجمی ببندند، سرهایشان را محکم در کنار یکدیگر قرار داده و به این ترتیب مهاجم را ناکام می‌گذارند. در برخی گونه‌ها نظیر Cephalotes‌/‌atratusمورچه‌های سرباز دقیقا مطابق یک برنامه تیمی منسجم عمل می‌‌کنند. با توجه به این‌که درزها و شکاف شاخه‌های توخالی، منافذ ایده‌آلی برای ورود مهاجمان است لذا مورچه‌ها طی یک حرکت تیمی کاملا هماهنگ تمام راه‌های ورود را بر دشمنان خود مسدود می‌کنند.» یانوویاک می‌افزاید: «کاری که این مورچه‌ها انجام می‌دهند از جهاتی بسیار ساده، اما هماهنگ است؛ چرا که هر مورچه دقیقا سر بزرگ خود را در کنار گونه مورچه دیگری گذاشته و به این طریق در قلعه کاملا محکم می‌شود.»

چتربازان زبده

یکی دیگر از ویژگی‌های جالب‌توجه مورچه‌های سفالوت، توانایی پرواز آنهاست. البته قابلیت پرواز این مورچه‌ها چندان هم عجیب نیست، چرا که بسیاری از موجودات جنگل‌های حاره‌ای نظیر برخی مارها، قورباغه‌ها و مارمولک‌ها نیز این توانایی منحصربه‌فرد را دارند. اما آنچه سفالوت‌ها را از دیگران متمایز می‌کند، این است که آنها تنها بندپایانی هستند که از پرش‌های میمون‌وار مشخصا برای فرار از دست شکارچیان‌شان استفاده می‌کنند. دکتر یانوویاک که سال‌هاست در زمینه مورچه‌های سفالوت تحقیق می‌کند، می‌گوید: «این مورچه‌ها از بسیاری جهات می‌توانند هدف تحقیقاتی جالبی باشند.» این پژوهشگر مدت زمان مدیدی را صرف بررسی رفتار و عکس‌العمل‌های سفالوت‌ها کرده است. یانوویاک حتی بارها بر فراز درختان بلند منطقه حاره‌ای نئوتروپیکال رفته تا واکنش گونه‌های مختلف سفالوت‌ها را در حین سقوط ثبت کند. این محقق باور دارد که بیشتر از 95 درصد گونه‌های سفالوت‌ها قادر به پرواز موفق جهشی هستند. اما پرسش اینجاست که این مورچه‌ها دقیقا چگونه چنین کاری را انجام می‌دهند؟ یانوویاک در پاسخ به این پرسش می‌گوید: «هر مورچه سفالوت پس از سقوط، نخست پاهای خود را باز کرده و درست وضعی مانند یک گلایدر را به خود می‌گیرد. سپس آرام و در جهتی خاص شروع به تکان دادن پاهایش می‌کند و پس از چند متر مسیر پرواز کم‌کم به سمت تنه درخت منحرف شده و در نهایت نیز به آرامی روی تنه فرود می‌آید.»

علت تغییر مسیر پرواز

یانوویاک در مورد این‌که مورچه‌ها دقیقا چگونه مسیر خود را به سمت تنه درخت منحرف می‌کنند، گفت: «ما آزمایش‌های زیادی را انجام دادیم و سرانجام موفق به درک این مساله شدیم که این رنگ روشن تنه درختان حاره‌ای است که سفالوت‌ها را به سمت خود جلب می‌کند. شاید برخی بپرسند رنگ درختان اغلب قهوه‌ای و متمایل به تیره است و طبیعتا نمی‌تواند به عنوان یک عامل جاذب مطرح شود. اما باید این نکته را هم به خاطر داشت که در مناطق حاره‌ای نئوتروپیکال تنه درختان بیشتر متمایل به سفید براق است و علت آن را هم باید در رشد نوعی گلسنگ روی تنه درختان جستجو کرد. معمولا این گلسنگ‌ها تمام تنه را پوشانده و به آن جلوه‌ای از سفید روشن می‌دهد.» دکتر یانوویاک در تشریح نحوه پرواز مورچه‌های سفالوت همچنین به این نکته هم اشاره کرد که آنها در حین پرواز جهشی دائما پاهای خودشان را تکان می‌دهند. این بدیهی است که وقتی شش پا همزمان و در یک جهت شروع به حرکت می‌کند، بدن سبک مورچه نیز رفته‌رفته به همان جهت متمایل می‌شود. جالب است بدانید حتی اگر مقصد پیش‌رو مطلوب نظر این مورچه‌ها نباشد، آنها قادرند بسرعت مسیر اشتباه را اصلاح کرده و به سمت مسیر درست بازگردند. یانوویاک همچنین افزود بارها طی تحقیقات خود شاهد بوده مورچه‌ها پس از سقوط به سمت نور منعکس‌شده از برگ‌ها جلب شده و حتی تا نیم‌متری آن هم پیش رفته‌اند، ولی ناگهان با تشخیص به موقع از مسیر اشتباه برگشته و دوباره راه خود را به سمت تنه درخت در پیش گرفته‌اند.

پروازهای ناموفق

پروازمورچه‌های سفالوت از بسیاری جهات می‌تواند پرمخاطره باشد، زیرا سطح تنه درخت در عین سخت بودن، عمودی نیز هست و این مساله تاحدی کار را برای مورچه‌ها دشوار می‌کند. دکتر یانوویاک خاطر نشان کرد بارها شاهد پروازهای ناموفق نیز بوده. وی افزود: «در این شرایط مورچه‌ها محکم به تنه برخورد کرده و دوباره به سمت پایین غلتیده‌اند. اما اغلب آنها دوباره تلاش می‌کنند تا در نقطه‌ای مناسب از تنه خود را محکم نگه دارند. یکی دیگر از ویژگی‌های عجیب این مورچه‌ها، بازگشت سریع به کلونی بعد از هر سقوط و فرود است. امکان بازگشت سریع مورچه‌ها به کلونی نیز از طریق فرمون‌ها (مواد شیمیایی که می‌تواند اعضای یک گروه خاص از جانوران یا گیاهان را تحریک کند) و حافظه بصری خوب آنها مهیا می‌شود. دکتر یانوویاک می‌گوید: «آزمایش‌های موردی روی چند نمونه از سفالوت‌های علامتگذاری‌شده ثابت می‌کند که این مورچه‌ها می‌توانند تنها بعد از گذشت 10 دقیقه از سقوط بار دیگر در کلونی خود حاضر باشند.»

چرخه‌های زیستی بی‌وقفه می‌چرخند

سال 2005 میلادی (1384 هـ. ش) دکتر یانوویاک و همکارانش به دنبال سفری تحقیقاتی عازم کشور پاناما شدند. یکی از همکاران دکتر یانوویاک در پاناما گونه‌هایی را مشاهده و ثبت کرد که قسمتی از بدنشان به شکلی نامتعارف حجیم و قرمز رنگ شده بود. ادامه تحقیقات آزمایشگاهی نشان داد بدن این مورچه‌ها را توده‌ای از تخم‌های کرم پرکرده. این تحقیق ساده آزمایشگاهی سرانجام به کشف یک گونه جدید از انگل‌های حاره‌ای که از شکم بندپایان برای تخمگذاری استفاده می‌کنند، منجر شد. بررسی‌های بیشتر نشان داد سفالوت‌های مبتلا به این انگل معمولا قسمت برآمده و قرمز شکم خود را به سمت بالا نگه می‌دارند، اما علت این کار هنوز مشخص نیست. با وجود این تحقیقات نشان داده ابتلا به این انگل دو مشکل عمده را برای سفالوت‌ها ایجاد می‌کند؛ نخست این‌که آنها را بیشتر در معرض دید شکارچیانی همچون پرندگان قرار می‌دهد و دوم این‌که اسکلت خارجی بدن آنها را عملا سست و شکننده می‌کند. اسکلت خارجی یکی از ویژگی‌های متمایزکننده حشرات است. در واقع، اسکلت خارجی تنها نقش حفاظتی ندارد، بلکه در عین حال سطحی برای اتصال بهتر ماهیچه‌ها، یک مانع بزرگ برای جلوگیری از اتلاف آب بدن و یک گیرنده سطحی فوق‌حساس نیز هست. این ساختار چندلایه‌ای را باید یکی از مهم‌ترین اجزای بدن مورچه‌ها به حساب آورد. ابتلا به انگل مذکور اسکلت خارجی را سست کرده و احتمال ایجاد گسستگی یا شکاف را در آن تشدید می‌کند. پژوهشگران معتقدند پرندگانی که از مورچه‌های مبتلا به انگل تغذیه می‌کنند، در واقع نقش موثری هم در گسترش انگل‌ها دارند، چرا که تخم‌های انگل در بدن پرنده هضم نشده و دفع آنها صرفا کمک موثری برای پراکنش هرچه بیشتر انگل‌هاست. دکتر یانوویاک در خاتمه افزود: «مجموع این اطلاعات ما را به این جمع‌بندی رسانده که احتمالا هنوز رازهای زیادی درباره مورچه‌های سفالوت وجود دارد و به همین دلیل تحقیقات درباره آنها کماکان ادامه خواهد داشت.»

سازگاری، رمز بقا

پرسش بعدی این است که چرا سفالوت‌ها چنین مهارتی را کسب کرده‌اند؟ مساله اینجاست که حتی با وجود وزن اندک بدن باز هم چنین سقوط‌هایی می‌تواند برای مورچه‌ها خطرناک باشد، بخصوص اگر شتاب آنها نیز در حین سقوط در نظر گرفته شود. اما این سازگاری منحصر به‌فرد در مورچه‌های سفالوت نه‌تنها آنها را از سقوط‌های دردناک نجات می‌دهد، بلکه حتی آنها را از خطرات بزرگ‌تری هم دور نگه می‌دارد. دکتر یانوویاک می‌گوید: «با توجه به این‌که حداقل 10 درصد از آمازون به مدت سه تا چهار ماه از سال غرقابی می‌شود، پس عملا زمینه بروز دو خطر بالقوه دیگر هم برای مورچه‌ها ایجاد می‌شود؛ نخست حضور شکارچیان گرسنه‌ای به نام ماهیان و دوم احتمال غرق شدن در آب. تحقیقات نشان داده حدود 42 درصد از مورچه‌های گونه Cephalotes‌/‌atratus پس از سقوط ناموفق، غرق یا طعمه ماهیان شده‌اند. در نتیجه این سازگاری رفتاری را باید ناجی سفالوت‌ها دانست.»