مخاطب رادیو نوشته‌ها را می‌شنود

گام اول برای ارائه هر برنامه «ایده» است. هر ایده‌ای چهار رکن اساسی موضوع، هدف، قالب و مخاطب دارد. پس از این مرحله با کمک عوامل برنامه‌ساز ایده به برنامه تبدیل می‌شود. یکی از عوامل مهم در برنامه سازی نویسندگی است؛ نویسنده دارای ذهن خلاق و برخوردار از دانش زبانی و ادبی لازم در امر پیام رسانی و دارای اطلاعات عمومی کافی در زمینه‌های مختلف است.

اما باید توجه داشت نویسندگی برای رسانه‌های صوتی و تصویری با رسانه‌های مکتوب فرق دارد. حتی نویسندگی رادیو با تلویزیون تفاوت‌های بسیاری با هم دارند که یکی از تفاوت‌های شاخص آنها تفاوت در دیدن و شنیدن است؛ زیرا در تلویزیون همزمان با گفتار برای آن‌که مفهوم القا شود تصویرهم تکمیل کننده کلام می‌شود، اما در رادیو با کمک واژه‌ها این کار انجام می‌شود.

نویسندگی رادیو مقوله‌ای کاملا تخصصی است، زیرا با مخاطبی که در جاهای مختلف شنونده برنامه است، حرف زده می‌شود. نویسنده رادیو با به‌کارگیری واژه‌ها قدرت تصویرسازی در ذهن مخاطب را پرورش می‌دهد.

مهارت نویسندگی در رادیو به سه شرط وابسته است: اول قابلیت ذاتی و استعداد نویسندگی، دوم آموختن اصول و مبانی نگارش رادیویی، سوم کارورزی رشته نویسندگی. نویسنده رادیو متن‌ها را برای گفته‌شدن و نه حتی خوانده شدن در رادیو می‌نویسد پس به زبان ساده باید نوشت، البته ساده نوشتن با عامیانه نوشتن فرق دارد.

متأسفانه امروزه متن‌هایی که برای برخی از برنامه‌های رادیویی نوشته می‌شود دارای واژه‌های زیبا و آهنگین است، ولی مفهوم روشنی در قالب این کلمات به مخاطب القا نمی‌شود. رادیو رسانه‌ای سیار است که به سهولت در وسایل نقیله و دیگر مکان‌ها حتی محل‌های شلوغ قابل دسترس است به همین دلیل معمولا ذهن شنونده کاملا معطوف به برنامه رادیو نیست و گوش دادن به رادیو و شنیدن برنامه، کار اصلی مخاطب نیست.

پس کاربرد کلمات غامض و پیچیده کار درستی نیست. کار آمدترین جملات در رادیو جمله‌های ساده است. در همین خصوص نظر سه نویسنده رادیو را جویا شدم.

به دنبال چه هستیم

رمضان علی میر زنجانی پس از این که سال 1359 از آموزش و پرورش بازنشسته شده، از سال1360 تاکنون نویسنده برنامه‌های مختلف رادیویی بوده است. میر زنجانی می‌گوید: در مرحله اول نویسنده باید حس کند با مخاطب رادیو خلوت کرده و خیلی مهربان و صمیمی با او سخن بگوید. باید بدانیم چه چیزی را می‌خواهیم به مخاطب بگوییم. لازمه کار هم این است ابتدا از موضوع ذهنیت درستی داشته باشیم. باید بدانیم به‌دنبال چه هستیم؟ قصدمان از بیان موضوع مورد نظر چیست؟ می‌خواهیم چه تأثیری بر مخاطب بگذاریم؟ آیا قصد ما صرفا اطلاع رسانی است؟ آیا می‌خواهیم نکته‌ای را آموزش دهیم؟ یا مخاطب را سرگرم کنیم؟ آیا می‌خواهیم ذهن او را نسبت به مسأله‌ای روشن کنیم؟

پس در ابتدا خود نویسنده لازم است تصویر واضحی از موضوع داشته باشد تا بتواند آن را به مخاطب القا کند.

میرزنجانی تصریح می‌کند: متاسفانه نویسندگان در متن‌های خود از نقل قول، گزیده کتاب، شعر، ضرب‌المثل و امثال اینها کمتر استفاده می‌کنند در صورتی که موارد گفته شده باعث ایجاد تنوع و غنای محتوا در متن می‌شود.

میرزنجانی می‌افزاید: از حاشیه گویی و مقدمه‌های طولانی باید پرهیز کرد در عوض هر قدر بتوانیم مطلب را در جملاتی کوتاه بیان کنیم، تاثیر متن بیشتر است. دیگر این که بدانیم برای چه شبکه رادیویی، در چه زمانی از شبانه روز می‌خواهیم مطلب بنویسیم. الان من نویسنده پخش رادیو ایران هستم. نویسنده پخش با توجه به برنامه قبلی، بعدی و ساعتی از شبانه‌روز که برنامه پخش می‌شود، همچنین نوع صدای گوینده پخش و دلایل مختلف از جمله جابه‌جایی برنامه ها، رویدادهای تاریخی و حوادث غیرقابل پیش‌بینی باید مطلبی را در کوتاه‌ترین زمان آماده کند.

میر زنجانی معتقد است نویسنده اول خوب می‌بیند بعد می‌نویسد، پس چنین نویسنده‌ای یک بعدی نیست و به‌دنبال تازگی است. نویسنده ذهن خلاق دارد و مطالعه جزیی از زندگی اوست، کسی که فقط مطلب گردآوری می‌کند نویسنده نیست. به قول بزرگان برای نوشتن به سه نکته باید توجه کرد اول متنی که به رشته تحریر در می‌آید باید دارای محتوا باشد و پیامی در خود داشته باشد. دوم این که باید از آمد و شد سخن هدفی داشته باشیم تا مفهوم را برساند و سوم این که برای رسیدن به مقصود نهایی، طرحی در ذهن طراحی کنیم.

تصویرسازی به کمک شنیده​ها

یکی دیگر از نویسندگان رادیو فاطمه غلامی است. او سال 86 همکاری خود را با رادیو فرهنگ آغاز کرده و تاکنون توانسته در دو دوره رتبه اول جشنواره پیر غلامان، رتبه برتر مادرانه‌ها در سال 90 و رتبه اول جشنواره هم‌اندیشی طنز رادیویی را در سال 91 کسب کند.

او در مورد نویسندگی در رادیو می‌گوید: نویسندگی رادیو با دیگر رسانه‌ها تفاوت بسیاری دارد چون رادیو رسانه‌ای شنیداری است و تنها ابزار صدا است. با تغییر صدا، موسیقی و کلام می‌توان ضمن انتقال احساس، پیام را نیز به مخاطب منتقل کرد. به همین منظور در گام نخست باید مخاطب و جامعه هدف برنامه رادیویی را شناخت تا براساس نیاز شنونده که با توجه به نوع شبکه رادیویی و برنامه‌های مختلف متفاوت هستند، مشخص شود. هر متنی گوینده خاص خود را می‌طلبد؛ تن صدا بسیار مهم است. برنامه اگر ادبی باشد صدای گوینده‌ای مناسب است که بیان احساسی دارد، در برنامه طنز به فراخور نوع مخاطب آن گوینده‌ای که بتواند در قالب متن طنز ارتباط بهتری برقرار کند، مناسب است.

در کل هر گوینده‌ای به نوع خاصی از اجرا تسلط دارد.همین اشراف گوینده بر متن و دانش او بر کار نویسنده تأثیرگذار است. بهتر است بگویم باید متن نوشته شده با حس و حال گوینده مطابقت داشته باشد. دیگر این که نویسنده بتواند احساسی را که در زمان نوشتن دارد بدرستی به گوینده انتقال دهد تا گوینده هم حس بگیرد و در اجرا موفق باشد. در چنین شرایطی پیام برنامه به مخاطب منتقل می‌شود. یعنی همان چیزی که تیم برنامه‌ساز از اول در پی آن است و از تمام تکنیک‌ها و روش‌های شنیداری و قالب‌های برنامه‌سازی در جهت نیل به هدف از جمله تهیه گزارش، گفت‌وگو با کارشناسان و... استفاده می‌کند تا شنونده به مقصد نهایی برسد.

غلامی ادامه می‌دهد: اما یک اصل کلی در رادیو وجود دارد که نویسنده رادیو باید خیلی روان، ساده و شیوا بنویسد تا در زمان شنیدن برنامه، مخاطب به‌دنبال معنی و مفهوم جمله نباشد بلکه براساس شنیده‌ها براحتی در ذهن خود تصویرسازی کند.

نویسنده رادیو با نوآوری و خلاقیت به نحوی به نگارش متن مبادرت می‌کند که بتواند متن را به‌صورت موثر، جذاب و در عین حال روان و قابل فهم برای عموم مردم ارائه دهد و به شکل مطلوب و مناسب برای بیان شفاهی به رشته تحریر در آورد.

شنوندگان رادیو قدرت شنیداری قوی دارند. بسادگی متوجه ایراد برنامه از لحاظ اجرا و ضعف متن نوشته شده می‌شوند. پس نویسنده‌ای در رادیو موفق است که به سطح آگاهی و دانش مخاطبان برنامه توجه کند و به جای استفاده از کلمات پیچیده و ناآشنا برای مخاطبان رادیو از کلمات ساده ولی زیبا استفاده کند؛ به‌دنبال تازگی، خلاقیت و بروز کردن معلومات خود باشد. نویسنده باید در زمان نوشتن از طریق به‌کارگیری واژگان و کلمات صحیح و قابل فهم برای همگان این توانایی را داشته باشد که حس و پیامی را که در ذهن خود دارد به شنوندگان رادیو منتقل کند. در ضمن از به‌کارگیری کلمات تلخ و آزاردهنده پرهیز کند حتی در مورد حوادث ناگوار نباید ذهن مخاطب مشوش شود بلکه با اشاره به نوع حادثه، باید اعلام کارهای در دست اقدام و ایجاد حس امید مخاطب را با رادیو همراه کند.

اصلی به نام ساده​نویسی

حسین شریفی هم نویسنده و گوینده رادیوست او از سال 1382 کار خود را در رادیو شروع کرده و از سال 1385 با رادیو ورزش همکاری دارد. معتقد است زبان رادیو زبانی موجز، مختصر و مفید است بنابراین باید مخاطب در کوتاه‌ترین زمان، کامل‌ترین پیام را دریافت کند. به همین سبب نوع نوشتن در شبکه‌های مختلف و برنامه‌های رادیویی فرق می‌کند. کلا نویسندگی رادیو با هر رسانه دیگری متفاوت است، برخلاف همه نوشته‌های دیگر که مخاطب آن را می‌خواند سپس آن را درک می‌کند در رادیو، مخاطب، نوشته یک نویسنده را می‌شنود و با شنیدن، مفهوم آن را درک می‌کند. برای نویسندگی رادیویی یک اصل کلی به نام ساده‌نویسی و کوتاه‌نویسی وجود دارد.

شریفی می‌گوید: متن نویسنده در استودیو از سوی گوینده بیان می‌شود. پس زبان متن نویسنده از باب ساختاری باید یکدست باشد. همچنین توجه به نوع موسیقی و ضرباهنگ برنامه از نکاتی است که نویسنده لازم است به آنها توجه کند. جملات باید با ریتم و ضرباهنگ مناسب و متناسب با لحن و صدای گوینده نوشته شود ضمن این که به ساختار محتوایی برنامه نیز باید توجه کرد. در شبکه‌های رادیویی تخصصی ضمن توجه به اصول کلی کار لازم است به اصطلاحات آن حوزه نیز توجه کرد و با زبانی کاربردی که برای مخاطبان آن شبکه رادیویی ملموس، قابل درک و بدون ابهام باشد، متن نوشته و تنظیم شود. ساده‌نویسی مانع کار نیست بلکه ما را به مخاطب نزدیک‌تر می‌کند. چون هدف هر برنامه‌ای و در پی آن هر نویسنده‌ای این است که مخاطب پیام برنامه را به بهترین شکل ممکن دریافت کند.

شریفی تاکید می‌کند: نویسندگی رادیو به بخش‌های مختلفی تقسیم می‌شود که هر یک ویژگی‌های خاصی دارد برای نمونه نویسندگی خبری با گزارشی و تحلیلی نوشتن فرق دارد. همان‌طوری که نوشتن متن تکست برای گوینده رادیو ورزش با دیگر شبکه‌های رادیویی فرق دارد. نویسنده‌ای موفق است که نوع نگارش خود را پیدا کرده و با توجه به علائق و ساختار برنامه‌ای که با آن همکاری می‌کند، مطلب بنویسد. (ضمیمه قاب کوچک/ سیما پویا)