راه درست فراگیری قرآن

در گفت‌وگو با چند نفر از کارشناسان و استادان علوم قرآنی نظر آنها را در این رابطه جویا شده‌ایم. نکته‌ای که همه آنان بر آن تأکید دارند آغاز آموزش از سنین پایین و آسانگیری بر کودکان و تحمیل نکردن تکالیف دشوار به عهده آنها در مراحل یادگیری قرآن و حفظ و قرائت است، البته در این گزارش روش‌های حفظ کلام‌الله مجید هم مورد بررسی قرار گرفته و راهکارهایی درباره ارتقای جایگاه فرهنگ قرآنی هم ارائه شده است.

جایگاه قرآن کریم

احمد حاجی‌شریف، معاون نظارت بر چاپ و نشر قرآن کریم سازمان دارالقرآن الکریم از استادان و داوران پیشکسوت قرائت است. او که در تالیف کتاب‌های آموزشی قرآن کریم برای مقاطع تحصیلی ابتدایی و راهنمایی همکاری داشته است نخست درباره جایگاه قرآن کریم و ضرورت حفظ و قرائت آن در میان خانواده‌ها می‌گوید: «از صدر اسلام، رسول اکرم(ص) بر خواندن قرآن سفارش می‌کردند. از آنجا که در آن زمان قرآن به صورت نوشتار در نیامده بود، به حفظ آن می‌پرداختند و در خانواده‌ها نیز آموزش آن حایز اهمیت بود. در روایات آمده است زمانی که آیات قرآن بر حضرت رسول(ص) نازل می‌شد ایشان به صورت چند آیه چند آیه، آیات را به افراد آموزش می‌داد.»

علی‌اکبر حنیفی هم که خود از استادان پیشکسوت قرآن کریم است، مانند حاجی شریف بر این موضوع تاکید می‌کند و مرتبه دیگری را برمی‌شمرد که همانا عمل به قرآن و احکام و معارف قرآنی و تدبر در آنهاست: «در این زمینه خانواده‌های اندکی هستند که به علت تحصیل در حوزه و دانشگاه با این معارف آشنا هستند، پیامبر اکرم(ص) می‌فرمایند که قرآن را امام و رهبر خود قرار دهید. هر چه که امر می‌کند به گوش جان عمل کنیم و هر چه را که نهی می‌کند از آن بپرهیزیم.» او عقیده دارد که در جامعه باید تلاش کرد که در کنار مساله قرائت و حفظ، بُعد عمل به قرآن کریم تقویت شود و همه نهادها، دستگاه‌ها، رسانه‌ها و... برای تحقق این امر باید تلاش کنند.»

آموزش به کودکان پیش‌دبستانی

اگر بخواهیم بحث آموزش قرائت و حفظ قرآن را در خانواده‌ها بر اساس سن‌شان پیگیری کنیم، باید توجه کرد که به کودکان پیش‌دبستانی آموزش به صورت کلاسیک نباشد. حاجی‌شریف معتقد است تا زمانی که کودک به مدرسه نرفته، زبان‌آموزی توسط معلمان قرآن به او درست نیست، چراکه معلمان قرآنی برای آموزش زبان به کودکان آموزش‌های خاص را نگذرانده‌‌اند: «در آموزش و پرورش بویژه در آموزش اول ابتدایی، معلمان دوره‌های تخصصی برای تدریس زبان‌آموزی می‌گذرانند. بر این اساس، شایسته است که آموزش قرآن از زمانی آغاز شود که کودک زبان را آموخته باشد؛ یعنی کلاس اول و دوم را گذرانده باشد. پیش از آن و در سال‌های اول و دوم بهتر است کودک را با قرآن مانوس کنیم و برای نمونه چند سوره کوتاه قرآن را برای کودک تکرار کنیم تا ملکه ذهنش شود، بویژه سوره‌هایی که محور داستانی دارند تا با روایت داستان آن کودکان به سمت قرآن جذب شوند. سپس از زمانی که کودک الفبا را یاد گرفت آموزش قرآن را شروع کنیم.»

به نظر او برای یادگیری قرائت قرآن، آن شیوه‌ای که در گذشته در آموزش و پرورش رایج بود، یعنی آموزش قرآن از سوم ابتدایی که دانش‌آموز الفبا را یاد گرفته و پس از آن به صورت کلاسیک به فراگیری قرآن می‌پرداخت، نسبت به زمان حال که از اول ابتدایی آموزش قرآن را در دستور کار قرار می‌دهند، ارجحیت دارد: «آموزش به صورت کلاسیک از سوم ابتدایی تقریبا منطقی است و از سوی دیگر در هر مقطع نیز باید مشخص شود که چه مراحلی آموزش داده می‌شود. در مقاطع سوم، چهارم و پنجم کودک با روخوانی و روان‌خوانی قرآن آشنا می‌شود. در دوره راهنمایی دانش‌آموز با تلفظ حروف در قرآن آشنا می‌شود.»

به نظر حاجی‌شریف در زمینه حفظ باز به همین صورت باید عمل کرد: «دوره‌های آموزشی حفظ یکساله که کار کارشناسی دقیق روی آن صورت نگرفته، پاسخگو نیست، شخصا شاگردانی داشتم که این دوره‌های حفظ یکساله را گذرانده‌اند، ولی بیشترشان آن را کنار گذاشتند. باید توجه داشت در فرآیند حفظ، مرور محفوظات اهمیت شایانی دارد.»

خانواده، نخستین الگوی کودکان

امیر آقایی، حافظ و داور بین‌المللی قرآن کریم هم در رابطه با حفظ قرآن در دوران کودکی و پیش از دبستان می‌گوید: «از آنجا که کودک توانایی خواندن ندارد، کاری که غالبا صورت می‌گیرد حفظ سوره‌هاست، به صورتی‌که حفظ سوره‌های کوتاه و گوش دادن به قرائت قرآن می‌تواند در این زمینه مفید باشد و برای کودک ایجاد انگیزه کند. در دوره مدرسه که کودک بتدریج توانایی خواندن پیدا می‌کند، این انگیزه کمک شایانی در روند حفظ و روخوانی قرآن می‌کند. بر اساس تجربه، کسانی که می‌خواهند کار حفظ قرآن را انجام دهند، برای موفقیت در این امر لازمه‌اش آن است که روخوانی و روانخوانی قرآن و حتی تجوید صوت و لحن قرآن را تا حدودی بدانند و پس از آن شروع به حفظ کنند.»

به باور او، رعایت سه موضوع از سوی خانواده‌ها می‌تواند در این زمینه موثر باشد: «نخست آن که خود خانواده باید با قرآن مانوس باشد، چراکه آنها نخستین الگوهای کودکان محسوب می‌شوند. زمانی‌که آنها قرآن می‌خوانند کودکان نیز تشویق می‌شوند و این کار را انجام می‌دهند. نکته دوم استفاده از جلسات قرآنی است بی‌آن که اجبار و اکراهی در کار باشد. با تشویق کودکان به شرکت در چنین جلساتی کودکان انگیزه بیشتری برای حفظ قرآن می‌یابند. سومین نکته به آموزش و پرورش برمی‌گردد که بحث گسترده‌ای نیز می‌طلبد. به نظر می‌رسد اگر مسئولان تمهیداتی بیندیشند، می‌توانند نقش پررنگی در جهت دادن کودکان به حفظ و قرائت قرآن ایفا کنند.»

هدف از یادگیری قرآن

از سوی دیگر، حاجی‌شریف بر آن است که صرف حفظ نیز مناسب نیست، بلکه حفظ باید با مفهوم باشد: «اگر بنا بر صرف حفظ باشد، خیلی از کشورها میلیون‌ها حافظ قرآن دارند، ولی وضع عمومی و اجتماعی آنها مناسب نیست. باید پرسید هدف ما از حفظ قرآن چیست؟ بنابراین اگر حفظ با معنی و ترجمه و تفسیر یا به عبارت دیگر با مفاهیم آن باشد در اولویت است.»

حفظ موضوعی یا حفظ ترتیبی

پرسش دیگری که در این زمینه مطرح می‌شود، حفظ ترتیبی قرآن است یا حفظ موضوعی آن؟ به گفته حاجی‌شریف با توجه به بررسی‌های انجام‌شده، حفظ موضوعی کاربردی‌تر ارزیابی شده است: «هدف از حفظ قرآن باید مشخص شود. به‌طور کلی افرادی که در حوزه دین هستند و با قرآن مأنوسند، چه حافظان چه قاریان قرآن، اصولا خطاهای این افراد از دیگر اقشار جامعه کمتر است، چون اثر وضعی روی انسان دارد. هر چند قرائت قرآن و حفظ آن پسندیده و دارای ثواب است، ولی آن نتیجه‌ای که می‌خواهیم از این کار بگیریم نیز اهمیت شایانی دارد. نتیجه نهایی ما عمل به قرآن است. چه کنیم که عامل به قرآن باشیم؟ زمانی‌که قرآن را حفظ می‌کنیم باید معنی آن را بفهمیم، آن‌گاه است که به سمت عمل می‌رویم و بعدی که در جامعه ما بیشتر به آن احساس نیاز می‌شود.»

حنیفی هم در این رابطه می‌گوید: «بیش از 14 روش حفظ قرآن وجود دارد. پرداختن در هر یک از این روش‌ها در حوصله بحث ما نیست. با این همه، به طور کلی، یک روش، روش حفظ مطلق قرآن است که از اول قرآن تا آخر آن را به ترتیب حفظ می‌کنند، در این روش فرد صرفا به حفظ آیات می‌پردازد و اگر از او درباره معنی آیات بپرسند، شاید نتواند به آن پاسخ دهد. این روش شاید برای گام نخست مفید باشد، ولی نباید در این مرحله متوقف شد. از جمله روش‌های جدید که از آن به عنوان روش‌های موضوعی یاد می‌شود، هم سهل‌تر است و کارایی بیشتری از روش حفظ مطلق دارد، چراکه فرد آیات را بر اساس موضوع حفظ می‌کند.»

آموزش بزرگسالان برای قرائت روان قرآن

اما شاید برای بسیاری از ما پیش آمده است که به هر دلیل در دوران کودکی و نوجوانی کمتر به مساله حفظ قرآن توجه نشان داده‌ایم و حالا این سوال پیش می‌آید که بزرگسالان چگونه می‌توانند آموزش قرآن را آغاز کنند؟ حاجی شریف بهترین راه‌حل را شرکت در جلسات قرآن بیان می‌کند: «شرکت در این جلسات و قرائت قرآن به صورتی که استاد اشتباهات شما و دیگران را تصحیح می‌کند و مرور دائم آن بر خواندن قرآن به صورت انفرادی و در خلوت برتری دارد.»

او ادامه می‌دهد: «امیدواریم قرآن خواندن در نظام ما تبدیل به یک فرهنگ شود. حرکتی که در مساجد آغاز شده و بین دو نماز یا بعد از نماز یک صفحه قرآن با توجه به معنی آن خوانده می‌شود، حرکتی شایسته‌ای است.»

اگر بزرگسالی می‌خواهد شروع به حفظ قرآن کند، نباید در روخوانی و روانخوانی مشکلی داشته باشد. با فرض این‌که فرد مشکلی در این زمینه ندارد، بهترین روش برای حفظ قرآن حافظه دیداری است. آقایی روش‌هایی را که برای حفظ قرآن در کشور ما رایج است بر پایه حافظه به چهار دسته تقسیم می‌کند: «نخست بر اساس حافظه دیداری که دیدن آیات و حفظ آن به این شیوه صورت می‌گیرد. دوم، حفظ قرآن بر اساس حافظه شنیداری است که با شنیدن قرآن فرد سعی در حفظ آیات دارد. کاری که در حدود 20 سال پیش مهد قرآن با نوارهای آقای شهریار پرهیزگار و چند بار تکرار شروع کرد. سوم راه بر اساس نوشتن صورت می‌گیرد که برخی اعتقاد دارند با نوشتن آیات آن را حفظ می‌کنند که در کشور ما چندان مرسوم نیست و بیشتر در کشورهایی مانند سودان از آن استفاده می‌شود. روش دیگری که در چند سال اخیر باب شده روش اشاره است که با یکسری از اشارات به صورتی که برای کودک نیز مفرح است، آیات و سوره‌های قرآنی را حفظ می‌کنند. تجربه ثابت کرده است اگر حفظ قرآن بر اساس حافظه دیداری باشد در کنار آن از روش‌های دیگر استفاده شود، نتیجه‌بخش‌تر خواهد بود.»

مسئولان در جلسات قرآنی شرکت کنند

به عقیده آقایی، یکی از اقداماتی که می‌تواند کار حفظ را در کشور رواج دهد، این است که مسئولان ما خود با قرآن مانوس باشند و دغدغه حفظ و قرائت و انس با قرآن را داشته باشند: «مانند رهبر معظم انقلاب که در ماه مبارک رمضان چهار، پنج ساعت در جلسات قرآن حاضر می‌شوند. مسئولان نیز به این ترتیب باید برای قرآن وقت بگذارند. برای نمونه، اختصاص بودجه برای فعالیت‌های قرآنی چون محافل انس با قرآن و آموزش و مسابقات قرآنی و شرکت خود مسئولان در این جلسات به ترویج و گسترش قرآن‌‌خوانی کمک خواهد کرد. برای حفظ قرآن که دشوارتر است باید از ابزار تشویقی یاری جست. امکانات و شرایطی که در نهادها و ادارات برای حفظ قرآن ارائه می‌شود، می‌تواند در حفظ بسیار موثر باشد. دادن امتیازات به حافظان قرآن سبب تشویق مردم به حفظ آن خواهد شد.»

کمیل انتظاری - گروه فرهنگ و هنر