مبارزه با تعصب‌گرایی اعراب

بدی آب و هوا باعث شده بود که مردم به دنبال شرایط بهتر زندگی و یافتن واحه‌ (=نقطه‌ای سرسبز میان صحرا که اطراف یک چشمه ایجاد شود) باشند که هر از گاه در آن سرزمین به وجود می‌آمد. این اوضاع اعراب را به مردمانی خشک و متعصب بدل کرده و باعث شده بود که آنها به عقاید و دین پیشینیان خود سخت پایبند و مخالف هر روشنفکری و تحولی باشند. تعصبی که در وجود آنها ریشه دوانیده بود، به همه مسائل قومی و قبیله‌ای رسوخ کرده بود. پیامبر در چنین محیطی رشد و زندگی می‌کرد. او باورهای مردمان خود را بخوبی می‌شناخت و با علم به این‌که این مردم با عقاید روشن‌بینانه او مخالفت می‌کنند، دست به‌تغییری بنیادین در آرا و اعتقادات اعراب زد. این مقال به ذکر چند نمونه از تعصبات مردم عرب زمین می‌پردازد که خورشید اسلام بر آنها سایه افکند.

اعتقادات اعراب که جنبه خرافه‌پرستی داشت، در امور ‌پرستش به اشکال مختلفی بروز می‌کرد. اعراب یکتا‌پرست نبودند و باورهای مختلفی درباره‌ پرستش داشتند. ابتدا ‌پرستش آنها از حد توتم‌پرستی و جانمند‌انگاری اشیا فراتر نمی‌رفت. آنها به سنگ‌هایی که به گونه‌ای خاص در یک مکان جمع شده بودند، کوه‌ها و صخره‌ها و واحه‌ها احترام می‌گذاشتند. در واقع آنها برای طبیعتی که در آن زیست می‌کردند، نوعی نیروی باطنی یا جانمند‌انگاری قائل بودند. توتم یا حیواناتی که مورد ‌پرستش قرار می‌گرفتند، ارزش خاصی برای اعراب داشتند و هیچ‌گاه خوراک آنها نمی‌شدند؛ مگر در آیین و مناسک دینی خاص یا هنگامی که حیات قبیله و اتحاد و اشتراک آن به آن حیوان بستگی داشت. گاهی اعراب نام این حیوانات را به خدایان خود نسبت می‌دادند و گاه نام این حیوانات را بر خود می‌گذاشتند؛ مانند اسد (شیر)، نسر (کرکس) و... (سلیم الحوت، 1390، 166 و 168) اما اعتقادات اعراب رفته رفته شکل دیگری به خود گرفت و از حالت جانمند‌انگاری و توتم‌پرستی به ‌پرستش اجرام آسمانی تغییر کرد.

اعراب همواره در پی یافتن واحه‌هایی جدید بودند. از این‌رو پیوسته بیابان‌های عربستان را در می‌نوردیدند و شب‌ها را زیر سقف آسمان می‌گذراندند. بنابراین طبیعی بود که آنها مسحور اجرام آسمانی که عرض آسمان را طی می‌کردند، شوند و آنها را موجوداتی جاندار تصور کنند. ستاره‌ها و سیاره‌ها نه‌تنها راه را به آنها نشان می‌دادند که فصل پرآبی و کم‌آبی نیز با طلوع برخی ستاره‌ها مشخص می‌شد. ستاره شعرای یمانی یکی از ستاره‌هایی بود که اعراب آن را سرور همه ستاره‌ها می‌دانستند. (زیدان، 1382، 407) در نظر اعراب این ستاره با بارش باران در ارتباط بود. چندی نگذشت که اعراب برای کواکب که آنها را برآورده‌کننده حاجاتشان می‌پنداشتند، نماینده‌ای روی زمین قائل شدند. این نماینده‌ها بت‌هایی بودند که گاه نماد ستاره و گاه نماد قوای طبیعت بودند. از این رو آنها برای ستاره زهره بتی ساختند که عزی نام داشت. عزی همچنین الهه حاصلخیزی و باروری به شمار می‌رفت. سه بت دیگر اعراب هبل، لات و منات هرکدام نمادی برای یک نیروی آسمانی بودند. هبل خدای باران و جنگاوری بود، لات مظهر خورشید و منات الهه سرنوشت و زمان.

اعراب نسبت به نژاد و تیره خویش نیز تعصبی خاص داشتند و نسبت به آن بسیار پایبند بودند. از این رو در تاریخ این مردمان، زنده به گور کردن دختران به منظور خالص ماندن تیره خود به‌کرات دیده می‌شود. در واقع اعراب دختران را به‌خاطر تنفر از فرزند دختر زنده به‌گور نمی‌کردند، بلکه آنها هراس داشتند که دختران در جنگ با دیگر قبایل اسیر شوند و به همسری مردان دیگر قبایل در آیند و نژاد و تیره آنان ناخالص گردد. هر چند گاه مشکلات اقتصادی نیز در کشتن دختران دخیل بود. در کل شغل مردان در عربستان به علت فقدان زمین مناسب برای کشاورزی، جنگیدن بود. پس آنها به مردانی جنگاور نیاز داشتند. بعلاوه مرد سالاری نیز در این دوران رواج داشت. از این رو اعراب نسبت به جنس مذکر تعصب خاصی نشان می‌دادند. این عامل باعث شده بود که زنان در این جامعه وضع مناسبی نداشته و از حق و حقوق چندانی برخوردار نباشند. البته این شرایط در قبایل مختلف تغییر می‌کرد و بیشتر در میان بدوی‌ها دیده می‌شد. تعصب قومی اعراب در بی‌توجهی به زنان آنچنان بود که زنان مالک اموال خود نبودند و اگر شوهرانشان می‌مردند، اموالی که از پدرشان به ارث رسیده بود به پسرانشان می‌رسید. حتی خود نیز جزء دارایی مردان محسوب می‌شدند.

پیامبر از تمام این مسائل آگاه بود. او که انسانی اهل تفکر بود، معاد و قیامت را باور داشت. پیامبر با دیگر ادیان توحیدی آشنایی داشت و در اثر وحی‌هایی که به او شده بود، بر آن بود که این شرایط را بهبود بخشد. در نتیجه اعراب را به سوی خداوند یکتا فرا خواند و آنها را از شرک و بت‌پرستی نهی کرد و در روز فتح مکه تمام بت‌های کعبه را از بین برد. او برای پیروی مردم از اسلام آنها را به قرآن ارجاع می‌داد زیرا خداوند در جای جای کتاب خود به تعصبات قومی اعراب اشاره می‌کند و آنها را به جای دنباله روی پیشینیان به تفکر فرا می‌خواند. «آنان گفتند ما پدران خود را بر آیینی [و راهی] یافته‏ایم و ما از پی ایشان راه سپاریم.‌» (23‌/‌43) ولی اعراب متعصب نه تنها به آموزه‌های قرآن بی‌توجه بودند که باور داشتند بتان وسیله ارتباط آنها با خداوند هستند. «بت‌ها را می‌پرستیم برای این‌که ما را به الله نزدیک می‌کنند.‌» [39:3] در حالی که بین خداوند و انسان هیچ حائلی وجود ندارد و خداوند از رگ گردن نیز به انسان نزدیک‌تر است. از طرفی آنها بتان را دختران خدا می‌دانستند: «‌به من خبر دهید از لات و عزی، منات که سومین آنهاست. آیا [به خیالتان] برای شما پسر است و برای او دختر [در حالی که به‌زعم شما دختران کم‌ارزش‌تر از پسرانند].» (نجم‌/‌21-19) بعلاوه خداوند ‌پرستش اجرام آسمانی را نیز نهی می‌کند و خود را آفریننده کل جهان و موجودات می‌داند. «و هم اوست پروردگار ستاره شعری» (53‌/‌۴۹) باید دانست که با طلوع اسلام وضع زنان نیز از لحاظ اجتماعی بهتر شد. پیامبر حقوق زنان را ارتقا داد و با اعطای حق طلاق، آموزش و مالکیت بر اموال از زنان محافظت کرد. حدیث مشهور پیامبر «از دنیای شما سه‌چیز را برگزیدم:‌ بوی خوش، زن و نماز» صرفا به منظور بالا بردن ارزش زنان در نزد اعراب پیش از اسلام بود که تعصب و خرافه‌پرستی سراسر زندگی آنان را فرا گرفته بود.

اعراب نسبت به خرافات دیگری از قبیل کهانت، غیبگویی، جادو، عزائم نیز تعصب داشتند که ذکر آنها در این مقال اندک نمی‌گنجد. تعصبات قومی و قبیله‌ای اعراب پیش از اسلام بسیار گسترده است و آنچه گفته شد فقط اشاره به برخی اعتقادات تعصب آمیز آنها بود که با ظهور اسلام از بین رفت و جای خود را به یکتا‌پرستی داد.

منابع:

• تاریخ ایران بعد از اسلام، عبدالحسین زرین‌کوب، انتشارات امیرکبیر، 1389

• تاریخ تمدن اسلام، جرجی زیدان، ترجمه علی جواهر کلام، انتشارات امیر‌کبیر، 1382

• مروج الذهب و معادن الجوهر، علی بن‌حسین مسعودی، ترجمه ابوالقاسم پاینده، جلد اول، انتشارات علمی و فرهنگی، 1390

• سلیم الحوت، محمود، باورها و اسطوره‌های عرب پیش از اسلام، انتشارات علمی، 1390

• تاریخ جامع ادیان، جان بی‌ناس، علی‌اصغر حکمت، انتشارات علمی و فرهنگی، 1379

• بررسی سیر تحول دین در سرزمین حجاز، هما شهرام بخت، اطلاعات حکمت و معرفت، مهرماه، 1392

هما شهرام‌بخت / جام‌جم