غزل​هایی برای روزگار روزه

در اغلب موارد از روزه به عنوان برکات عارفانه و عاشقانه نام برده شده که در موارد عارفانه‌اش موضوع قبض و بسط عارف در مقام سلوک است و در شکل عاشقانه‌اش یادآور هجران و وصل یار و تلخی و شیرینی آن به تصویر کشیده شده است.

در سبک‌های مختلف، نماد روزه و رمضان نیز متفاوت به نظر می‌رسد؛ هرچند اصل موضوع تشریعی و مقدس است. در سبک خراسانی به دلیل صراحت واژگان بر افعال و مصداقی نبودن آنها، قصد شاعر یا تقدیس روزه است یا تکفیر آن! و در سبک عراقی ضمن اذعان به این صراحت، با نمادهای عرفانی نیز همراه است و همان‌طور که پیش‌تر گفته شد، می‌تواند از افعال سلوک و شیوه‌های رفتاری در طریقت باشد که معمولا فراتر از رفتار متشرعین و با شکلی متفاوت در اشعار عرفانی بیان می‌شود.

در سبک هندی هم ضمن تصریح تشریعی بودن آن، نه‌تنها به استعاره بسنده نشده که در تمثیل‌های مختلف و متفاوت از سبک‌های گذشته بیان شده است. اشعار ویژه ماه مبارک در آثار شاعران سبک هندی معمولا کمتر تکفیر می‌شود، بلکه به دلیل دوران حکومت‌های شیعی در ایران ضمن تشریعی بودن به عنوان تمثیل‌های حکمی و پندآموز نیز آورده شده است.

اینک ضمن اشاره به نمونه اشعار شاعران مختلف در سبک‌های شعر فارسی، به نقد و تحلیل برخی از آنها نیز پرداخته می‌شود:

سبک خراسانی

رودکی (متوفای 329 هجری قمری)

رودکی در بیت زیر، رسیدن عید فطر را به ممدوح خود تبریک می‌گوید و هر روز را برایش عید آرزو می‌کند که از نوع تقدیس آن است.

روزه به پایان رسید و آمد نو عید

هر روز بر آسمانت ‏باد امروزا

منوچهری (متوفای 432 هجری قمری)

او نیز در قصیده‌ای، پایان یافتن روزه و عید را گرامی می‌دارد و از ساقی درخواست باده و عیش می‌کند. در این نوع هم، عید فقط دم غنیمتی است بعد از ماه روزه و امساک از عیش و نوش!

برآمدن عید و برون رفتن روزه

ساقی بدهم باده بر باغ و به سبزه

فردوسی (متوفای 416 هجری قمری)

در بررسی ابیات فردوسی به کلمه «روزه» زیاد برمی‌خوریم که منظور روز است؛ مثل پنج روزه، پی روزه، مثل همه روزه و در بیت زیر روزه به معنای اصلی خود و از نوع تقدس و تشریعی آن است که نه‌تنها بعد دینی دارد که در نهان خویش بعد حکمی و عرفانی آن کاملا آشکار است:

همان بر دل هر کسی بوده، دوست

نماز شب و «روزه» آیینِ اوست

ناصرخسرو (متوفای 481 هجری قمری)

در آثار ناصرخسرو، روزه فقط مصداق تشریعی دارد و مصداق یکی از ارکان فروع دین است؛ چون در فروع دین، فرق تشیع (حتی در تولی و تبری) با هم اختلافی ندارد. در چندین ابیات از قصاید او، روزه و ماه صیام تقدس شده و در برخی موارد نیز متشرعانه آن را نقد یا عملکرد مسلمانان را مورد نقادی قرار داده است:

و آنگاه بپرسیدم از ارکان شریعت

کاین پنج نماز از چه سبب گشت مقرر؟

و ز روزه که فرمودش ماه نهم از سال

و ز حال زکات درم و زر مدور...

چون روزه ندانی که چه چیزی است چه سود است

بیهوده همه روز تو را بودن ناهار

همه پارسایی نه روزه است و زهد

نه اندر فزونی نماز و دعاست

نظامی (متوفای 598 هجری قمری)

در بیت زیر نظامی، از دو نوع نگاه تشبیهی و تشریعی استفاده کرده که هم اشاره‌ای به روزه سکوت حضرت مریم(س) پس از تولد حضرت عیسی(ع) دارد و هم شخصیت داستانش را به «مریم» تشبیه کرده است.

چو مریم، روزه مریم نگه داشت

دهان در بست از آن شکر که شه داشت

سبک عراقی

سنایی غزنوی (متوفای 545 هجری قمری)

حکیم سنایی غزنوی، در آثارش به دلیل احاطه حکمت و شریعت ـ حتی تغزل‌های عرفانی که بعد از سرایش ایشان، به ادبیات شعر فارسی راه پیدا می‌کند ـ اغلب کلیدواژه‌های روزه و رمضانش یا نقد است یا تقدس یا تشبیه حکیمانه. در آثار سنایی کمتر با تکفیر و تنبیه روزه مواجه می‌شویم به دلیل این که هدف آثار ایشان در شریعت و طریقت، رسیدن به حقیقت دین است و علت ممتاز بودن ایشان، در بین شعرای «مکتب شعر دینی» نیز همین است.

حکیم سنایی، در ابیات زیر به شریعت روزه توجه داشته و روزه‌های ریایی را نقد و تقبیح می‌کند:

در رمضان و رجب مال یتیمان خوری

روزه به مال یتیم مار بود در سله

مال یتیمان خوری، پس چله‌داری کنی

راه مزن بر یتیم، دست بدار از چله

در قصیده زیر هم ماه روزه و هم عید روزه را مقدس می‌شمارد و رفتن رمضان را که با موفقیت انجام شده و آمدن عید را که با شادی و سرور همراه است، گرامی می‌دارد.

ماه رمضان رفت و مرا، رفتن او به

عید رمضان آمد، المنه لله

آن کس که بود آمدنی، آمده بهتر

و آن کس که بود رفتنی، او رفته به ده، به

همچنین این بیت به نقل از دهخدا در آثار سنایی آمده و در آثار منوچهری که احتمال می‌رود سنایی از منوچهری استقبال کرده باشد یا به اشتباه برای منوچهری ثبت شده است.

بر آمدن عید و برون رفتن روزه

ساقی بدهم باده، بر باغ و به سبزه

انوری (متوفای 585 هجری قمری)

انوری در بیت زیر، اشاره به مبارک بودن ماه رمضان و غمباری و حرام بودن ماه محرم دارد. او در این شعر برای ممدوح خود ماه روزه و عید روزه را مبارک می‌داند که فقط به تشبیه بسنده کرده، نه تشریع و نه تکفیر.

ماه رمضان خجسته بادت

تا پیش صفر بود محرم

خاقانی (متوفای 595 هجری قمری)

خاقانی در بیت زیر، روزه را به عنوان تشبیه به کار برده و برای پرهیز از عشق ناسوتی و آتش هوا و هوس، حکم به پرهیز از عشق زمینی می‌دهد و اینجا روزه تنها امساک از عشق زمینی است و جنبه تشبیهی دارد. اغلب آثار خاقانی کمتر جنبه آیینی دارد و در اکثر قصایدش، حتی مقدس‌ترین کلمات را به نازل‌ترین وجه مورد تشبیه قرار داده است.

عشق آتشی است کاتش دوزخ غذای اوست

پس عشق، روزه ‏دار تو در دوزخ هوا

بیت زیر نیز نمونه‌ای از قبض و بسط عاشقانه است؛ همان‌طور که در مقدمه گفته شد هجر و وصل را به روزه و افطار تشبیه می‌کند.

تا به رویش گرفته‏ام روزه

جز به یادش نکرده‏ام افطار

خاقانی در بیت زیر نیز، همانند ابیات آورده شده از روزه به عنوان امساک و پرهیز نام می‌برد و تشبیه به‌ ترک تعلق می‌کند.

استعاره روزه و عید در این بیت همراه با تشبیهات شاعرانه بسیار زیبا آمده است.

من کنون روزه جاوید گرفتم ز جهان

گر شما در هوس عید بقایید همه

و اما بیت:

از جسم بهترین حرکاتی «صلاه» دان

وز نفس بهترین سکناتی «صیام» دان

در اینجا، نماز و روزه را که از فروع دین است با صفت تشریعی توصیف می‌کند.

عطار (متوفای 627 هجری قمری)

شیخ عطار در ابیات زیر کاملا به موضوع تشریعی روزه می‌پردازد و شیوه و شکل حقیقی آن را بیان می‌کند؛ با این که پیش‌تر گفته شد در عرفا، روزه نماد کلیدواژه‌های عرفانی در سلوک نیز هست، اما در این ابیات عطار به تشریع روزه واقعی و تشریح آن می‌پردازد.

ای دوست ماه روزه رسید و تو خفته‌ای

آخر ز خواب غفلت دیرینه سر بر آر

پنداشتی که چون بخوری روزه تو نیست

بسیار چیز است جزوِ آن شرط روزه‌دار

هر عضو را بدان که به تحقیق روزه‌ای‌ است

تا روزه تو روزه بود نزد کردگار

مولوی (متوفای 627 هجری قمری)

مولوی در بیت زیر به توصیف تشریعی روزه می‌پردازد، هرچند در ابیات شورانگیزش در دیوان شمس، به موارد تشبیهی و سلوکی نیز می‌پردازد.

ماه رمضان آمد ای یار قمرسیما

بر بند سر سفره بگشای ره بالا

ابیات زیر نیز از مولوی در توصیف شریعت روزه است:

دعاها اندرین مه مستجاب است

فلک‌ها را بدرّد آه روزه

چو یوسف ملک مصر عشق گیرد

کسی کو صبر کرد در چاه روزه

سحوری کم زن ای نطق و خمش کن

ز روزه خود شود آگاه روزه

دلا در روزه مهمان خدایی

طعام آسمانی را سرایی

در این مه چون در دوزخ ببندی

هزاران در ز جنت ‏برگشایی...

سعدی (متوفای 691 هجری قمری)

سعدی در مثنوی زیر، به تشریع روزه پرداخته و روزه ریایی را تقبیح می‌کند که تظاهر کردن به هر گونه عبادتی، شاید در پیشگاه مردم میسر باشد ولی در باطن، مذمت‌آمیز است.

شنیدم که نابالغی روزه داشت

به صد محنت آورد، روزی به چاشت...

پدر دیده بوسید و مادر سرش

فشاندند بادام و زر بر سرش

چو بر وی گذر کرد یک نیم روز

فتاد اندر او ز آتش معده سوز

به دل گفت اگر لقمه، چندی خورم

چه داند پدر غیب، یا مادرم!

چو روی پسر، در پدر بود و قوم

نهان خورد و پیدا، به سر برد صوم

که داند چون در بند حق نیستی

اگر بی‌وضو در نماز ایستی

در ابیات زیر نیز سعدی به تشریع پرداخته و ضمن مدح ماه رمضان، تودیعش را نیز گرامی می‌دارد و به زیبایی هر چه تمام‌تر، ماه رمضان را وداع می‌گوید و از رفتنش دلتنگ می‌شود.

برگِ تحویل می‏کند رمضان

بارِ تودیع بر دل اخوان

یار نادیده سیر، زود برفت

دیر ننشست نازنین مهمان

غادرالحب صحبه الاحباب

فارق الخل عشره الخلان

ماه فرخنده روی برپیچید

و علیک‌السلام یا رمضان

الوداع ای زمان طاعت و خیر

مجلس ذکر و محفل قرآن...

و در ادامه چنین می‌گوید:

روزه بسیار و عید خواهد بود

تیر ماه و بهار و تابستان

تا که در منزل حیات بود

سال دیگر که در غریبستان...

شیخ اجل، همان ‌طور که گفته شد در بعد عرفانی نیز، به شکل استعاری از کلیدواژه‌های روزه و ماه روزه استفاده می‌کند که در شعر عاشقانه ـ عارفانه زیر، به موضوع «روی ماه یار» اشاره می‌کند.

هر که را خاطر به روی دوست رغبت می‏کند

بس پریشانی بباید بردنش چون موی دوست

دیگران را عید اگر فرداست ما را ز این دهست

روزه‌داران ماه نو بینند و ما ابروی دوست

سلمان ساوجی (متوفای 778 هجری قمری)

ماه رمضان رفت، دگر عذر میارید

خیزید و می ‌‌آرید که عید است و خزان است

در غره شوال، محرم نبود، می

آن رفت که گویند رجب یا رمضان است

سلمان ساوجی نیز به استقبال عید می‌رود و ماه روزه را تکفیر نمی‌کند بلکه به اصطلاح عرفا، آن را فصل جدیدی از سلوک می‌داند و مرتبه‌ای که بعد از امساک و مراحل قبض به بسط و وصال می‌رسد؛ در این مرحله عارف، احساس آزادی می‌کند و به عیش می‌نشیند. البته گاه در آثار عرفایی از این دست نیز دیده شده که به ظاهر موضوع روزه به دلیل منع از دیدار یار، تکفیر یا مذمت شده است.

حافظ (متوفای 791 هجری قمری)

خواجه نیز در بیت زیر همانند دیگر عرفا، از حالت قبض شکوه می‌کند و به شکلی استعاری، امساک را نوعی تنبیه برای یار می‌داند که از دیدن جمال یار دور است.

باز آی و دل تنگ مرا مونس جان باش

وین سوخته را محرم اسرار نهان باش

زان باده که در میکده عشق فروشند

ما را دو سه ساغر بده و گو رمضان باش...

در ابیات زیر خواجه، روزه‌داری و صیام را نوعی امساک و حالت قبض و هجران برای دیدار یار می‌داند و از آمدن عید شوال (فطر) و پایان مرحله ریاضت سلوک خوشحالی و خرسندی می‌کند. در عرفای رند و بزرگ همیشه نگاه به ماه رمضان، یک نگاه تنبیه‌آمیز است؛ به دلیل این که سالک مجبور به ریاضت و امساک است و آنگاه که گشایش حاصل می‌شود در مقام وجد شروع به تعریف و توصیف می‌کند.

روزه یکسو شد و عید آمد و دل‌ها برخاست

می ز خمخانه به جوش آمد و می‌‏باید خواست

توبه زهدفروشان گران‌جان بگذشت

وقت رندی و طرب کردن رندان پیداست

ابیات زیر نیز از همان نوع اشعار یاد شده هستند که در توصیف مقام گشایش و پایان ریاضت و هجرانند:

بیا که‌ترک فلک خوان روزه غارت کرد

هلال عید به دور قدح اشارت کرد

ثواب روزه و حج قبول آن ‌کس برد

که خاک میکده عشق را زیارت کرد

خواجو (متوفای 753 هجری قمری)

خواجو در این ابیات به اندازه یک کتاب عرفانی، سخن دارد؛ این که زهد زاهد و معرفت عارف را تشریح می‌کند؛ چرا که شریعت در نگاه عالمان زاهد به ظاهر است و طریقت در نگاه عرفا برای وصول به حقیقت باطن است. زاهد آن چنان غرق در صورت روزه است که از باطنش، لذت نمی‌برد و حکایت می ‌و خمار است. در این ابیات از خواجو به نهایت شهود عرفانی او می‌رسیم.

ز بس که در رمضان سخت گفت عالم شهر

چو آبگینه دل نازک قدح بشکست

چگونه از سر جام شراب برخیزد

کسی که در صف رندان دُردنوش نشست

سبک هندی

صائب تبریزی (متوفای 1087 هجری قمری)

ازجمله اشعار تشریعی که به مدح ماه مبارک می‌پردازد این غزل صائب است که در آن به زیبایی، هر روز ماه رمضان را عید می‌داند و همچنین نزول قرآن در این ماه را ، توصیف می‌کند. همان‌طور که گفته شد در آثار سبک هندی که بزرگ‌ترین پردازنده آن صائب تبریزی است، «تمثیل» اصلی‌ترین ویژگی اشعار آن است. در این غزل حقیقت شریعت دیده می‌شود نه تمثیلی از آن که در سبک خراسانی گاه تا تکفیر و تقبیح پیش می‌رفت و در سبک عراقی به نماد سلوک عارفانه و استعاره نزدیک می‌شد. در اینجا ضمن شکل رئالیستی شعر به ارسال مثل نیز می‌پردازد.

افسوس که ایام شریف رمضان رفت

سی عید به یک مرتبه از دست جهان رفت

افسوس که سی پاره این ماه مبارک

از دست به یک ‌بار چو اوراق خزان رفت

و در ابیات زیر بخوبی شکل ارسال مثل را می‌بینیم؛ چراکه در شب‌های قدر، حتی خود ماه نیز بخوبی دیده نمی‌شود، همانند نیمه ماه یا بدر کامل.

می‌خورندت به نظر گرسنه چشمان جهان

چون شب قدر نهان در رمضان کن خود را

صائب این، آن غزل منصف وقت است که گفت

گرنه آیینه شوی، آینه‌دان کن خود را

شد زیر و زبر چون صف مژگان، صف طاعت

شیرازه جمعیت بیداردلان رفت

بی‌قدری ما چون نشود فاش به عالم؟

ماهی که شب قدر در او بود نهان، رفت

صائب وداع ماه مبارک رمضان را به زیبایی هر چه تمام‌تر توصیف می‌کند؛ هم از نظر صورت و هم از نظر معنا و تشبیه آن به جمال حضرت یوسف، تحسین چندجانبه ماه مبارک است.

از رفتن یوسف نرود بر دل یعقوب

آنها که به صائب ز وداع رمضان رفت

بیدل (متوفای 1133 هجری قمری)

همان طور که گفته شد در سبک هندی علاوه بر تشریع و تشبیه، تمثیل نیز برای انتقال مفاهیم شعر، به کار می‌رود. در دو بیت زیر نیز، بیدل دهلوی نه‌تنها روزه و ماه رمضان را توصیف می‌کند و رفتار عوام و خواص را از هم جدا می‌سازد، در سلوک و سیر الی‌الله، عارف را مقید به یک ماه و یک عید نمی‌داند و برای وصول به حق، دائم او را در مسیر سلوک می‌پندارد؛ چراکه بی‌روی یار، عید رمضان نیز عید نیست؛ همان‌طور که اگر هلال رمضان هم رخ بنماید بی‌روی یار، روزه جز رنج و عیدش نیز، جز رنج روز هجران نیست.

عید آمد و هر کس پی کار خویش است

می‌نازد اگر غنی و گر درویش است

من بی‌تو به حال خود نظرها کردم

دیدم که هنوزم رمضان در پیش است

هر گاه عارف و سالک، خویش را در محضر یار ببیند، عید اوست و در اینجاست که بخوبی، حالت قبض را حتی در عید رمضان که همه به گشایش می‌اندیشند، در حالت عارف می‌توان دید و علت تفاوت عارف و عامی برای رسیدن به حقیقت، در همین نکته است که عارف، وصول به حق را در طول سلوک و عامی (زاهد) در عرض سلوک می‌بیند.

در این نوشتار سعی شد عمده نگاه شاعران در سه سبک معروف شعر فارسی به روزه و ماه رمضان، مورد نقد و تحلیل قرار بگیرد؛ هرچند مجال کندوکاو بیشتر نبود؛ ولی امیدوارم کاستی‌هایش به دیده اغماض نگریسته شود تا ان‌شاءالله در مجالی بهتر جبران گردد.

سیدعلی‌اصغر موسوی / جام‌جم