تاثیر مهاجرت بر معماری

یکی از وقایع مهم دوران صفویه انتقال ارامنه از آذربایجان و اسکان آنها در اصفهان است. پس از اعلام پایتختی اصفهان و انجام مقدمات امر، شاه عباس اول جمعی از ارامنه را از جلفای ارمنستان واقع در کنار رود ارس به اصفهان کوچ‌ و موقتا در یکی از محلات شهر سکونت داد. انگیزه دولت صفوی در آن روزگار علاوه بر نجات ارامنه از آزار و اذیتی که ترکان عثمانی نسبت به آنان روا می‌داشتند، استفاده از مهارت این طبقه در تجارت مخصوصا در داد و ستد ابریشم بود. برخی از مورخین نیز این نقل و انتقال را به این علت می‌دانند که شاه عباس می‌خواست عثمانیان یعنی دشمن دیرین خود را از یک مستعمره ارمنی‌نشین محروم کند.

نویسنده کتاب« ایران و قضیه ایران» دو دلیل فوق را برای این جابه‌جایی تایید می‌کند، اما مرحوم علی جواهر‌کلام عقیده دارد منظور شاه عباس از این کوچ عظیم این بود که ارامنه را «...واسطه ارتباط و آشنایی ایران و فرنگستان قرار دهد و فرنگیان را متقاعد کند که مسلمان ایرانی با سایر ملل و مذاهب دنیا
هیچ گونه دشمنی و عداوت ندارد».

به هر حال، ارامنه پس از مهاجرت به اصفهان در ساحل جنوبی زاینده‌رود ساکن شدند و این محل را جلفای نو نامیدند تا خاطره وطن زنده بماند. پس از استقرار ارمنیان، فرامینی نیز صادر شد و برای راحتی و آسایش آنها دستورات اکید به مسوولان و دولتمردان داده شد. ازجمله این فرمان‌ها، دستورالعملی بود که به موجب آن کلیه ارامنه در انجام مراسم مذهبی‌شان آزاد بودند.

به زودی جلفا به شهرکی آباد و پرجمعیت تبدیل شده و «... خیابان‌های متعدد با درختان زیبای چنار» بر زیبایی شهر افزودند. بسیاری از نویسندگان خانه‌های زیبای تجار ارمنی مقیم جلفای اصفهان را توصیف کرده و آنها را با فرش‌های زیبا و صندلی‌های مزین به آب طلا و نقره و تالارهای منقوش به تابلوهای زیبا ذکر کرده‌اند.
امتیازاتی که در دوره شاه عباس اول به ارامنه داده شد در زمان شاه صفی نهادینه گردید و طی فرمانی که در سال 1042 هجری صادر شد به ارامنه این حق داده شد که در هر نقطه که مایل باشند می‌توانند کلیسا بسازند و آنها را تزیین کرده و بر بالای ساختمان صلیب و ناقوس بگذارند. مستوفیان و ممیزانی هم که برای دریافت وجوه دیوانی به کشیشان مراجعه می‌کنند مادام که آنها در حال عبادت هستند حق مزاحمت برای آنها را ندارند.

این فرمان و فرامین دیگر به ارامنه اجازه داد همچون ایرانیان زندگی کنند و حتی برای خود حاکم و قاضی و کلانتر انتخاب کرده و در انجام مراسم و تشریفات مذهبی خود آزادی کامل داشته باشند . بسیاری از خارجیانی که در آن عصر از اصفهان بازدید کرده‌اند از بازرگانان معتبری نام می‌برند که در جلفا کلیساها و کاروانسراهای بزرگ و زیبا ساخته‌اند.

پس از مرگ شاه عباس اول سیاست حمایت از ارامنه ادامه یافت و جلفا بزرگ‌تر و آبادتر شد .تجار و بازرگانان ارمنی در سایه امنیت و آرامشی که به وجود آمده بود برای داد و ستد و سوداگری به کشورهای مختلف سفر کردند و تجار مشهوری مانند خواجه آلتون و خواجه ماناس در کشورهای مختلف نمایندگی مستقر کردند و به عنوان بازرگان ایرانی به تجارت ابریشم پرداختند و کالاهای دیگر به ایران آوردند.

در دوره شاه عباس دوم جلفا وسعت زیادی یافت و محلات چندی به این شهرک اضافه شد به طوری که سیاحان و جهانگردان مختلف در ادوار گوناگون به زیبایی جلفا اشاره کردند و از بخش‌ها و محلات آن نام بردند.
با حمله افغان‌ها به اصفهان در سال 1135 هجری قمری و سقوط این شهر جلفا نیز گرفتار غارت افغان‌ها شد و بسیاری از ساختمان‌های آن ویران گردید و این شهرک آباد و پرجمعیت به سرعت رو به زوال نهاد با انتقال پایتخت، جفا در کشمکش‌ها و جنگ‌هایی که بین مدعیان سلطنت به وقوع پیوست آسیب‌های جدی دید و بسیاری ارامنه شروع به مهاجرت کردند. به طوری که شهر جلفا، که روزگاری شاردن به توصیف خانه‌های آن پرداخته بود و تعداد آنها را ذکر کرده بود (چنانچه دیدیم) در دوره‌های بعد به بخشی کوچک و کم‌جمعیت تبدیل شد. ارنست هولستر که در دوره قاجار در اصفهان زندگی کرده تعداد ارانه ساکن در جلفا را در سال 1880 میلادی (حدود 1305 هجری قمری) 2658 نفر ذکر می‌کند که در 380 خانه زندگی می‌کرده‌اند.
با همه افول و تنزلی که جلفا بعد از صفویه گرفتار آن شد هنوز نیز خانه‌ها و میدان‌های قدیمی و کلیساهای باشکوه و ساختمان‌های قدیمی آن یکی از جاذبه‌های خوب اصفهان را تشکیل می‌دهند. در حال حاضر جلفا در حدود 6500 ارمنی را در خود جای داده که در محلات میدان بزرگ، میدان کوچک، محله چهارسوق، محله هاکوبچان، محله قراگل، محله سنگتراش‌ها، محله تبریزی‌ها و محله ایروان زندگی می‌کنند.

دو کلیسای وانک و یاکوب مقدس از بناهای مذهبی هستند که دارای تزیینات و نقاشی‌هایی به سبک نقاشان ارامنه در موقع ساخت کلیساها، در 400 سال پیش است.

آزاره‌ها از کاشی خشتی چند رنگ و در بالای آن نقاشی الهام گرفته از کتب مقدس است.

قدیمی‌ترین کلیسا در جلفا کلیسای یعقوب مقدّس (هاکوپ) است که در گوشة شمال غربی صحن فعلی کلیسای مریم ساخته شده، تاریخ ساختمان آن را سال 1056 ارمنی مشخص نموده‌اند. بعد از کلیسای «هاکوپ» قدیمی‌ترین کلیسای جلفا کلیسای «گیورک» است که در خیابان حکیم‌ نظامی قرار دارد، داخل این کلیسا بسیار ساده است و فقط یک تابلو نقاشی نفیس در قسمت محراب آن نصب شده. اهمیت این کلیسا از آن جهت است که
15 قطعه از سنگ‌های کلیسای قدیمی «اجمیازین» ارمنستان را ارمنیان با خود حمل کرده و بعضی از آنها را در این کلیسا نصب کرده‌اند، این کلیسا یکی از اماکن مقدسه ارامنه به شمار می‌رود.

کلیسای مریم: ارمنیان جلفا کلیسای اولیه خود به نام هاکوپ را که بسیار کوچک بود وسعت داده و کلیسای بزرگتری به نام مریم در آنجا بنا کردند. داخل این کلیسا دارای تزئینات نقاشی و تابلوهای مذهبی است که روی دیوارهای گچی نقاشی شده و دارای کتیبه تاریخی معروفی است.

این تاثیر در بناهای مذهبی در فضاهای خانه‌ها هم دیده شده است. خانه داوید بنای ارزشمند دوره صفوی محسوب می‌شود این خانه از لحاظ ویژگی‌های معماری و تزیینات وابسته به معماری دارای ارزش‌های فراوانی است. فضاهای بسته خانه در چهار جبهه یک حیاط مستطیل شکل قرار گرفته‌اند. مهم‌ترین مجموعه فضایی این خانه در جبهه شمالی آن واقع شده است که شامل تالاری صلیبی شکل با ارتفاع دو طبقه در میانه و چهار اتاق سه دری در دو طبقه طرفین آن می‌باشد. این اتاق‌ها در طبقه اول از یک سو از طریق ایوانچه‌ای به حیاط می‌نگرند و از سوی دیگر با تالار میانه این جبهه مرتبط می‌باشند و در طبقه دوم به صورت گوشوار به فضای تالار مشرف می‌شوند. سقف تالار دارای پوشش گنبدی و تزیینات زیبای مقرنس است. جبهه جنوبی خانه یک فضای نیمه باز در میانه و دو اتاق سه دری در طرفین خود دارد و رواقی مقابل سراسر این جبهه قرار گرفته است. این جبهه در تقسیمات نما کاملا با نمای جبهه شمالی مشابه است ولی ارتفاعی معادل یک طبقه دارد. فضاهای واقع در جبهه غربی انتظام کاملی ندارند و در آن چندین اتاق و راهرو به گونه‌ای در کنار یکدیگر قرار گرفته اند که یک دالان در میانه نما واقع شده است. در خانه مارتا پیرز سقف چهار صفه دارای تزیینات مقرنس و دیوارهای آن پوشیده از تزیینات گچبری، آینه‌کاری، طلاکاری و نقاشی‌هایی از فرشتگان است که جلوه‌ای خاص به آن بخشیده‌اند.

در خانه سوکیاس تزیینات بدنه حیاط معمولا با رنگ طبیعی خاک، چوب و سنگ بوده و شامل معرق آجر در پشت بغل قوس‌ها وکتیبه‌ها است.

تزئینات داخلی اتاق‌ها و مخصوصا شاه‌نشین به خاطر فرهنگ ارامنه و ارتباط آنها با غرب شامل تصاویر بزرگان ارمنی و اروپاییان با اقتباس سبک هلندی (پرداخت به جزئیات) و ایرانی است. همچنین از سیمگل اخرایی در تزیین بیرونی بنا استفاده می‌شده است. این نوع معماری البته برسبک زندگی و تزئینات داخلی خانه های مسلمانان نیز تاثیر گذاشت.

تاثیر نقاشی سبک هلندی (پرداخت به جزئیات و رئالیسم) خانه‌های ارامنه را در نقاشی‌های خانه‌های اژه‌ای و ملاباشی، از خانه‌های مهم عصر قاجار می‌توان دید. ریشه‌ها و سبک نقاشی قهوه‌خانه‌ای قاجار ترکیبی از نقاشی ارامنه و سبک تقلیدی غرب می‌باشد.

خانه‌های ارامنه برونگرا می‌باشد. ارمنیان سنگتراشان ماهری بودند که تراش سنگ‌های ساختمانی و استفاده تزئیناتی از آن را باب کردند.

خلاصه سخن این که مهاجرت‌های دسته‌جمعی به دلایل مختلف و اسکان‌گزینی در سرزمینی جدید همیشه تاثیر خود را در این زندگی جدید اجتماعی در نوع معیشت، سبک زندگی، تغییر صنف‌ها، معماری و شهرسازی... می‌گذارد.

آرش یوسفیان

منابع:

1 ـ برگزیده و شرح سفرنامه شاردن، رانلد دبلیو فریر، ترجمه حسین هژبریان ـ حسن اسدی، فرزان روز، چاپ اول 1384.

2 ـ ایران و قضیه ایران، جرج ن. کرزن، ترجمه ع. وحید مازندرانی، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، چاپ اول، 1349.

3 ـ هزار جلوه زندگی، عکس‌های ارنست هولستر از اصفهان، سازمان میراث فرهنگی، چاپ اول، 1382.