200 هزار سال تجاوز انسان به زیستگاه حیوان

گذشت تا رسید به عصر یکجانشینی؛ عصری که انسان اهلی کردن برخی حیوانات را آموخت و کشاورزی را ابداع کرد تا جایی ‌که دیگر شکار شیوه اصلی فراهم کردن مایحتاج زندگی‌اش نبود. شکار می‌کرد برای تفریح و سرگرمی، گاهی به نشانه مردانگی و گاهی هم از کین و انتقام اما آن زمان، آنچه بر ذهن و اندیشه انسان حکومت داشت، احترام به طبیعت و همزیستی تقریبی در کنار حیوانات بود. طبیعت مادر بود و زاینده و در چشم همگان شایسته احترام، اما پای ماشین که به زندگی انسان باز شد، انگار که جادو شده باشد؛ طبیعت دیگر در ذهن و جان او جایگاهی نداشت؛ فقط می‌خواست بر آن غلبه کند؛ می‌خواست مقهورش کند؛ آن هم نه به صرف فراهم کردن نیازهایش، بلکه برای کسب مال و ثروت بیشتر. قربانی این طمعکاری و حرص و آز، حیوانات بودند و گیاهان. این شد که ما اکنون تنها نامی از برخی حیوانات می‌شنویم؛ بویژه در ایران. سرزمین ما زمانی زیستگاه هزاران هزار جانور بود که حالا نشانی از آنها نیست.

موزه ملی ایران، ابتکاری به خرج داده و برای یادآوری این مساله نمایشگاهی برپا کرده که نشانه‌‌هایی از وجود آن حیوانات را در این سرزمین به نمایش بگذارد؛ نمایشگاهی با عنوان «نشانه‌هایی از دویست هزار سال همبودی انسان و جانوران در ایران زمین.»

نشانه ها از چه می گویند؟

نمایشگاه «نشانه‌هایی از دویست هزار سال همبودی انسان و جانوران در ایران زمین» مروری است بر حدود دویست هزار سال همبودی و همزیستی انسان و جانوران در سرزمین ایران که شواهد آن در مجموعه آثار به نمایش درآمده نمود یافته است. این نمایشگاه با مجموعه‌ای غنی شامل سنگواره حیوانات منقرض‌ شده‌ای چون خرس غار و کفتار خالدار، ابزارهای سنگی مربوط به شکار یا سلاخی، ظروف و اشیای منقوش و پیکرک‌های جانوری از دوره‌های مختلف پیش ازتاریخ، تاریخی و اسلامی و همچنین مهر، سکه، گل‌نبشته و متون کهن، نقاشی مینیاتور و دیگر آثار نشان‌دهنده پیشینه مشترک انسان و جانوران و نشان‌دهنده اهمیت جانوران در فرهنگ، تاریخ و زندگی انسان از دیرباز تا سده‌های متاخر است. به گفته دست‌اندرکاران آن، هدف این نمایشگاه افزون بر اهداف پژوهشی، ایجاد شناختی صحیح و تأثیری ماندگار در ذهن مخاطبان و کمک به ایجاد بستری مناسب برای حفظ و پاسداشت میراث طبیعی و تنوع زیستی کشورمان و پیشینه کهن آن است.

دکتر فریدون بیگلری، مسئول علمی این نمایشگاه درباره آن می‌گوید: «در برگزاری این نمایشگاه علاوه برنمایش جنبه‌های باستان‌شناسانه آثار و پیشینه فرهنگی ایران قصد داشتیم موضوعی را انتخاب کنیم که با یکی از مسائل روز مرتبط باشد بنابراین موضوع انسان و جانوران در ایران را انتخاب کردیم که علاوه بر غنای آثار موزه ملی در این حوزه ، خطر انقراض بسیاری از گونه های حیات وحش ما را به این نتیجه رساند که پرداختن به پیشینه ارتباط انسان و حیوانات در ایران و شرایط فعلی این ارتباط، توجه عموم را به آن جلب کنیم​ . همچنین بخشی از این نمایشگاه با همکاری سازمان حفاظت از محیط‌زیست و موزه تاریخ طبیعی و ذخایر ژنتیک، با عنوان نمایشگاه تنوع زیستی ایران برپا شده که در آن مجموعه‌ای از گونه‌های جانوری تاکسیدرمی‌ شده و مجموعه‌ای از سنگواره‌ جانوران منقرض‌شده مراغه که حدود 9 میلیون سال قدمت دارند، به نمایش درآمده است.»

ارتباط انسان با جانوران، از سویی باعث حفظ نسل انسان و برخی گونه‌های جانوری شد و از سوی دیگر انقراض و نابودی گونه‌های فراوان را در پی داشت. در این میان، انسان بیشترین بهره را از این ارتباط برده و از حیوانات به‌عنوان منبع غذا، لباس، ابزار، پناهگاه، نیروی کار و حمل و نقل و نگهبان استفاده کرده است.

بیگلری درباره انتخاب واژه «همبودی» برای نام این نمایشگاه بیان می‌کند: «ارتباط انسان‌ها با جانوران بیشتر ارتباطی یک سویه و اغلب اوقات به نفع انسان تمام می شود. ​ واژه همزیستی به دلیل بار معنایی آن چندان گویای ماهیت این ارتباط نبود ، چراکه در طول تاریخ این انسان بود که وارد محیط زیست‌ گونه‌های دیگر شد و آن را تحت تاثیر قرار داد. بنابراین به این نتیجه رسیدیم اگر واژه همبودی را در معنای گسترده‌تر انتخاب کنیم، بیشتر به این منظور نزدیک خواهیم شد.»

کهن‌ترین آثار شناسایی‌شده از بقایای سکونت انسان در ایران ـ که همراه با بقایای جانوران وحشی یافت شده ـ مربوط به غار دربند رشی در رودبار گیلان است. در کاوش‌های باستان‌شناختی این غار در سال 1391 در کنار ابزارهای سنگی ساخته دست انسان، شماری سنگواره حیوانات مختلف ازجمله خرس، گوزن، گاو وحشی و بز کوهی کشف شد. بیشتر این بقایا مربوط به گونه منقرض‌شده‌ای از خرس موسوم به خرس غار است که بین 250 تا 200 هزار سال قدمت دارد. به گفته بیگلری در این نمایشگاه نمونه‌هایی از این یافته‌ها به نمایش گذاشته شده است. در این نمایشگاه نمونه‌هایی از استخوان و دندان حیوانات مربوط به آخرین دوره یخبندان به نمایش درآمده که مربوط به غار وزمه در استان کرمانشاه و غار قلعه بزی در استان اصفهان است. بیشتر گونه‌های پستاندار این دوره که بقایای آنها در نقاط مختلف ایران یافت شده شامل علفخوارانی چون گور ایرانی، چند نوع اسب سان دیگر، گاو وحشی، کل و بز، قوچ و میش، آهو، گوزن، گوزن زرد ایرانی، گراز، کرگدن و درندگانی چون شیر، پلنگ، گربه وحشی، گرگ، روباه، شغال و خرس است. معیشت انسان‌های این دوره بیشتر متکی بر شکار گزینشی علفخواران بزرگ جثه بود که بقایای آنها در مکان‌های کاوش‌ شده در کرمانشاه، لرستان، فارس، آذربایجان، اصفهان و گرگان یافت‌ شده است.

مسئول علمی این نمایشگاه اشاره می کند: از حدود 35 هزار سال پیش، ساخت زیورآلات از دندان، صدف و هماتیت و استفاده از گل اخرا برای تزئین یا دیگر مقاصد برای نخستین بار در ایران آغاز شد. نمونه‌هایی از این دندان‌های سوراخ شده​ در نمایشگاه دیده می‌شود. این آویزها با توجه به آزمایش سالیابی بین 30 تا 35 هزار سال قدمت دارند. یکی از اشیایی که در این دوره به‌عنوان آویز استفاده می‌شد، دندان نیش گوزن نر بود که پس از سوراخ کردن به شکل گردنبند یا بازوبند استفاده می‌شده یا آن را روی پوست می‌دوختند. با توجه به کمیاب بودن چنین دندان‌هایی، استفاده از آنها احتمالا نشان‌دهنده اعتبار اجتماعی دارنده آن به‌عنوان شکارگری موفق یا به نوعی نشان‌دهنده تعلق فرد به گروه یا قبیله خاصی بوده است.

پایان عصر یخبندان در حدود 12 هزار سال پیش و افزایش گرما و بارش منجر به تغییراتی در زیست‌محیط و در نتیجه تغییر شیوه‌های امرار معاش و زندگی بسیاری از گروه‌های شکارگر و گردآورنده خوراک شد که در برخی مناطق جهان باستان ازجمله ایران به‌تدریج یکجانشین شدند. این تغییرات همزمان با اهلی کردن گونه‌هایی از حیوانات پیرامون آنها شد که از مهم‌ترین آنها می‌توان به کل و بز و قوچ و میش اشاره کرد که حدود 10 هزار سال پیش توسط روستانشینان اولیه به‌تدریج اهلی شدند. علاوه بر این خوک و گربه نیز در همین محدوده زمانی بین 12 تا 9 هزار سال پیش به‌تدریج اهلی یا رام شدند. با فاصله چند هزار سال گاو نیز اهلی شد که علاوه بر شیر و گوشت به‌عنوان نیروی کار خصوصا در امور کشاورزی و حمل و نقل نیز مورد استفاده قرار گرفت.

در نمایشگاه 200 هزار سال همبودی آثاری از این دوره نیز به نمایش گذاشته شده است. از مهم‌ترین آنها پیکرک گراز یافت ‌شده در مکان سراب در نزدیکی کرمانشاه با قدمت بین 8 تا 9 هزار سال است که از کهن‌ترین پیکرک‌های جانوری یافت شده در ایران است. سفالگران دوره روستانشینی اغلب در سطح ظروف سفالین از نقش حیوانات مختلفی چون بز کوهی، یوز، سگ تازی و پرندگان استفاده می‌کردند که نمونه‌های آن از مکان‌های باستانی چون حصار، سیلک، اسماعیل‌آباد، باکون، قبرستان و چند مکان دیگر به نمایش درآمده است.

از مجموعه‌های غنی در نمایشگاه، اشیای جیرفت هستند که از لحاظ تنوع نقوش جانوری و شیوه نمایش بسیار متنوع هستند. نقوش جانوری شامل شیر، یوزپلنگ، عقاب، پرنده‌های شکاری، عقرب، مار، گاو کوهاندار، بز کوهی، روباه و به ندرت ماهی می‌شوند. صحنه نبرد بین جفت‌های متخاصم از‌جمله شیر و گاو نر، پلنگ و شیر، پرندگان شکارچی و مار و پهلوان و مار بسیار دیده می‌شود .

در این میان مجموعه مفرغ‌های لرستان با سبک منحصربه‌فرد هنری و تاکید فراوان بر نقوش جانوری از اهمیت ویژ‌ه‌ برخوردار است. این مجموعه دوره زمانی از اواخر هزاره چهارم قبل از میلاد (حدود 5000 سال قبل) تا آغاز دوره هخامنشی (حدود 2500 سال پیش) را در بر می‌گیرد. سبک هنری این اشیای مفرغی که «سبک جانوری» خوانده می‌شود دارای مشخصاتی ازجمله نقوش جانوران به شکل‌های بسیار تجریدی، کشیده و پرپیچ و تاب است.

​ با روی کار آمدن مردمان هند و ایرانی‌تبار اهمیت اسب در واحدهای نظامی خود را نشان می‌دهد و واحدهای سواره‌نظام در سپاه هند و ایرانی‌ها و مردمان بومی منطقه جای باز می‌کند. برترین نمونه‌های نقش اسب و سواره نظام پیروزی چشمگیر نیروهای مادی بر آشوریان و هخامنشی بر بابلیان بود.​نکته جالب توجه دیگری که در دوره‌های متاخر تاریخی شاهدیم، نشان دادن شاهان ساسانی سوار بر اسب است. در دوره هخامنشی با این‌که در نقوش برجسته نقش اسب به چشم می‌خورد، شاه هخامنشی به هیچ وجه همراه با اسب یا سوار بر اسب نشان داده نشده، در صورتی که در دوره اشکانی چند بار و در دوره ساسانی به کرات شاه را سوار بر اسب در حال نبرد یا شکار می‌بینیم. نمونه‌هایی از چنین صحنه‌هایی را در آثار به نمایش درآمده از دوره ساسانی می‌بینید.

سنت نمایش بزرگان و اشراف سوار بر اسب و در حال شکار در دوره‌های اسلامی نیز ادامه می‌یابد که برخلاف دوره‌های پیشین بیشتر روی ظروف سفالین دیده می‌شود. از صحنه‌های رایج در این دوره شکار با یوز است و بسیاری از بزرگان به این نوع شکار علاقه داشتند و در دستگاه پادشاهی آنها افرادی به نام یوزبان وظیفه نگهداری و تربیت یوزپلنگ‌ها را به عهده داشتند. ​

یوزدار معمولا یوز را پشت اسب سوار می‌کرد و او را برای گرفتن آهو به شکار می‌بردند. مشابه چنین صحنه‌ای را می‌توان در بشقاب لعاب‌دار یافت شده در نیشابور مربوط به سده‌های سوم و چهارم مشاهده کرد. نقش این ظرف شکارچی را نشان می‌دهد که یوزپلنگی تعلیم دیده را بر پشت خود روی کپل اسب نشانده و به سوی شکارگاه می‌تازد.

پس از اسب و شکار با یوز، از دیگر نقوش محبوب جانوری در دوره‌های اسلامی پرندگانی چون طاووس، عقاب، هدهد و دیگر پرندگان تاجدار است. جانوران اساطیری نیز از دیگر موضوعات مورد توجه در هنر دوره‌های اسلامی است که معمولا حیواناتی با اندام ترکیبی‌اند، مانند اسب بالدار، اژدها یا چارپایانی با سر انسان که نمونه‌هایی از آنها را در نمایشگاه می‌بینید.

یکی از منابع جالب توجه در حیوانات و عادات آنها در دوره اسلامی کتاب عجایب و غرایب اثر زکریا بن‌محمد‌بن‌محمود کمونی قزوینی مربوط به سده نهم هجری است که در این نمایشگاه برای نخستین بار به نمایش درآمده است. در بخش‌هایی از این کتاب عجایب حیوانات و پرندگان همراه با رسم تصویر آنها، ویژگی‌های ظاهری و رفتاری حیوان و خاصیت دارویی وابسته به اعضای آن توصیف شده است.

معیار انتخاب آثار در نمایشگاه

به گفته دکتر مهناز ​ گرجی، رئیس موزه ملی ایران، گنجینه این موزه آثار بسیاری با موضوع ارتباط انسان و حیوان دارد، ولی معیارهای مورد نظر برای انتخاب آثار به نمایش درآمده در نمایشگاه همبودی انسان و حیوان چه بود؟

بیگلری معتقد است در گذشته ، انسان‌ها همواره ارتباط نزدیکی با حیوانات داشته‌اند و اساس این ارتباط برشکار و اهلی‌سازی و استفاده از حیوانات بوده است؛ استفاده از گوشت و پوست آنها تا نیروی کارشان برای جابه‌جایی و... . به هر ترتیب، وجود حیوانات بر فرهنگ انسان بویژه افسانه‌ها و اساطیر اقوام گذشته تأثیر داشته است. بیگلری می‌گوید: «ما در انتخاب آثار سعی کردیم بر جایگاه حیوانات در فرهنگ اقوام گذشته ایران تأکید کنیم. برای مثال، انتخاب اشیای جیرفت به همین قصد بود یا انتخاب جام حسنلو یا مارلیک که صحنه‌هایی از داستان‌های اساطیری را به تصویر می‌کشند. به هر ترتیب، در بسیاری از این آثار حیوانات نقش‌هایی خاص و حتی انسان‌گونه دارند. از سوی دیگر، سعی شد جنبه‌های دیگر ارتباط انسان و حیوان نیز مورد توجه قرار گیرد .»​همچنین استفاده از نیروی کار​​حیوانات نیز موضوع برخی ​ آثار این نمایشگاه است. به گفته بیگلری، در این نمایشگاه استخوان بند انگشت یک گاو از هزاره اول پیش از میلاد به نمایش گذاشته شده است که بر اثر فشار کار این استخوان تغییر شکل یافته که به احتمال زیاد در نتیجه شخم زدن و فشار ناشی از آن به وجود آمده است.

ارائه سخنرانی در کنار نمایشگاه

در زمان افتتاحیه نمایشگاه در هشتم شهریور، نشستی علمی برگزار و طی آن شش سخنرانی ارائه شد که از منظر باستان‌شناسی و زیست‌شناسی به موضوع همبودی انسان و حیوان در ایران پرداخته شد. امروز نیز چهار سخنرانی درباره این موضوع ارائه خواهد شد که سه سخنرانی به پیشینه باستان‌شناختی جانوران می‌پردازد و یکی از سخنرانی‌ها نیز درباره شیر ایرانی است که می‌تواند برای مردم جالب توجه باشد. در طول نمایشگاه قرار است این نشست‌ها ادامه داشته باشد و سه‌شنبه هر هفته برگزار شود. نمایشگاه «نشانه‌هایی از 200 هزار سال همبودی انسان و جانوران در ایران زمین» تا هشتم مهر ادامه دارد.

جام‌های زرین حسنلو و مارلیک

از هزاره اول پیش از میلاد، چند اثر برجسته و مهم در این موزه به نمایش درآمده است؛ یکی جام حسنلو و جام مارلیک و... . جام زرین حسنلو یکی از آثار باستانی برجسته ایران است که در جریان کاوش‌های تپه حسنلوی نقده​سال ۱۳۳۶ کشف شد. این اثر قدمتی ۳۲۰۰ ساله دارد و احتمالا نقش بسزایی در شکل‌گیری هنر دوره بعدی یعنی دوره مادها داشته است. این اثر ۲۱ سانتی‌متر بلندی، ۲۵ سانتی‌متر قطر و ۹۵۰ گرم وزن دارد.

در ردیف بالایی، ایزدی بالدار سوار بر گردونه‌ای که یک گاونر آن را می‌کشد، به سوی کاهنی در حرکت است که جامی در دست دارد و در این حال از دهان گاو، رودی جاری است که احتمالا نماد حیات و باروری محسوب می‌شود. در ردیف پایینی و زیر گردونه حیات، پهلوانی در حال نبرد با موجودی نیمه انسان و نیمه اژدهاست. از تصاویر قلم‌زنی شده آن سوی جام می‌توان به ایزدهای شاخدار سوار بر ارابه، کاهنانی که در حال حمل قوچ‌های قربانی هستند، پهلوانی که گرز و کمان در دست دارد، مردی که در حال رام کردن شیر است و پدر و مادری که در حال بازی با کودک خردسالشان هستند، اشاره کرد.

تپه مارلیک​ آثار ارزنده قبرستان فرمانروایان و سرداران قوم‌هایی را در خود پنهان داشته که در سال‌های پایانی هزاره دوم تا سال‌های آغازین هزاره یکم پیش از میلاد در شمال ایران فرمانروایی می‌کرده‌اند.

جام افسانه‌ زندگی حدود 20 سانتی‌متر بلندی و 14 سانتی‌متر پهنای دهانه دارد. نقش‌های روی جام در چهار ردیف سازمان‌یافته‌ و زندگی یک بز کوهی را از آغاز تا فرجام به نمایش می‌گذارد. ردیف نخست (پایین‌ترین ردیف) نخستین مرحله زندگی بز جوانی را نشان می‌دهد که تازه از مادر زاده شده و از پستان مادر شیر می‌خورد. مادر سر خود را برگردانده و در حال نوازش پشت بزغاله است.

ردیف دوم که بالای ردیف پیشین است، به شیوه‌ تقارن‌دار بز نوجوانی را نشان می‌دهد که در حال بالا رفتن از درخت است.ردیف سوم نقش گرازی را به تصویر می‌کشد که به نظر می‌رسد در حال حمله است. این صحنه نشان می‌دهد که زندگی بز در خطر افتاده است.

در ردیف چهارم (بالاترین ردیف) مرحله پایانی زندگی بز و پیکر کشته شده بز را نشان می‌دهد که لاشخورها در حال خوردن آن هستند. جام افسانه زندگی نه‌تنها از نظر این که نخستین نمونه از داستان تصویری است اهمیت دارد، بلکه یکی از شاهکارهای هنری بی‌نظیر جهان باستان است.

کمیل انتظاری ‌/‌ گروه فرهنگ و هنر