شهید در بیان قرآن

در این راستا با ایجاد فرصتی برای مصاحبه با حجت‌الاسلام والمسلمین سیدمحمد علی ایازی، استاد حوزه و مدیر گروه قرآن و حدیث دانشگاه علوم تحقیقات درباره این موضوع به گفت‌وگو نشستیم که در ادامه آن را می‌خوانید.

ابتدا درباره کلمه شهادت در قرآن و معنای لغوی و اصطلاحی این کلمه توضیح دهید.

کلمه شهید و واژه‌های هم خانواده آن در قرآن 160 مرتبه ذکر شده که به معانی مختلف به کار رفته است. ازجمله کلمه شهادت به معنای لغوی آن؛ زیرا در لغت به معنای گواهی دادن بر امری یا سخنی است؛ ولی آیا این معنای عام آن است یا یک معنا بیشتر ندارد و دارای مصادیق گوناگون است؟ یا کلمه شهادت دارای مفاهیم متعدد است و هر کدام مصداقی دارد در امور دنیایی و در امور معنوی مانند حضور و شهود؟

به نظر من شهید یک معنای لغوی بیشتر ندارد و موارد استعمال آن مختلف و مصادیق گوناگون دارد، زیرا اگر پذیرفتیم شهید در لغت به معنی گواه است و در اصطلاح به کسی گویند که در مجرای شهادت قرار گرفته، طبعا حتی در آن صورت که کسی در راه خدا کشته می‌شود، گواه است که در این صورت می‌توان گفت شهادت دو گونه مصداق دارد:

الف: شهید به معنای حاضر و ناظر

ب: شهید به معنای کشته در راه خدا

طبق معنای اول شهادت در قرآن گواه گرفتن بر اموری است که یا به صورت حسی از آنها خبر بدهد یا در کنار صالحین و صدیقین و انبیا، اما نوعی از مرگ نیست؛ بلکه صفتی از حیات معقول و درک شهودی است. زیرا حیات معمولی که متاسفانه اکثریت انسان‌ها را اداره می‌کند، همواره خود را تحمیل می‌کند، لیکن در حیات معقول، فرد آن زندگی پاک از آلودگی‌ها را طلب می‌کند که فرد را در مجموعه بزرگی به نام جهان هستی و در مسیر تکاملی قرار می‌دهد. لذا شهید و شاهد به این معنا کسی است که همواره زنده و شاهد و از درکی آگاهانه برخوردار است و حیات و ممات او همواره صفتی است برای حیات طیبه.

و به مصداق آیه 169 سوره آل عمران، شهید همواره زنده است و مرگ او در واقع انتقال از حیات جاری در سطح طبیعت به حیات پشت پرده آن یعنی در عالم غیب است.

با این توضیح چرا کسی که در راه خدا کشته می‌شود را شهید و شاهد گرفته‌اند؟

گفتیم آنچه در قرآن به آن تعبیر و توضیح داده شده، تعبیر خاص قرآن «قتلا فی سبیل‌الله» است. اصطلاح شهادت در اینجا به این مفهوم متاخر از قرآن تطبیق بر شهید شده است زیرا کلمه شهادت در قرآن به معنای کسی است که حاضر و ناظر است. لذا شهید با کار خود حاضر و ناظر است. در توضیح این معنا می‌توان به دو جهت پاسخ داد؛ یکی به این دلیل که شهید کسی است که نمی‌میرد و نمرده است؛ کسی که با فداکاری و ایثار ارزشمندترین موجودی خود را برای خدا می‌دهد، نزد خدا و جامعه حاضر است و ناظر. نکته دیگر وقتی می‌خواهیم درخصوص زنده بودن یا مرده بودن سخن بگوییم معمولا حیات و ممات را به زندگی ظاهری و واقعی معنا می‌کنیم که همان حیات مادی و معنوی است.

در منابع شیعه آمده روایتی از حضرت عیسی(ع) بیان شده که «موتو قبل ان تموتوا»، بمیرید پیش از آن که بمیرید. که این بمیرید به آن معناست که وابستگی‌های مادی و علقه‌های خود را در درون خود بکشید قبل از آن که علقه‌ها و وابستگی‌های مادی از شما گرفته شود. چنانچه در روایت ذکر شده «الناس نیام فاذا ماتوا انتبهوا» یعنی مردم خوابند و وقتی می‌میرند در می‌یابند که باید بیدار شوند؛ چراکه بعضی از انسان‌هایی که در این دنیا زندگی می‌کنند، حیاتشان نباتی و حیوانی است و فقط جان دارند و نفس می‌کشند؛ ولی واقعا عقل و درک و دریافت انسانی را ندارند؛ بالعکس نیز وجود دارد که در ظاهر انسان‌ها می‌میرند ولی در حقیقت زنده هستند. شهید از آن دسته کسانی است که هرچند به لحاظ جسم، از بین رفته باشد، ولی به گزارش قرآن روح آنان زنده است. شهید از این لحاظ شاهد نامیده شده است که جان و روحش وجود دارد.

اشاره کردید که شهید دو مصداق دارد و دومین مصداق را «کشته در راه خدا» دانستید. در قرآن نیز وقتی به این مصداق اشاه می​شود سپس می​فرماید «بل احیاء عند ربهم یرزقون.» منظور از این عبارت چیست؟

مقصود از آیه 169 سوره آل عمران، «بل احیاء عند ربهم یرزقون» این است که شهدا نزد خدا تغذیه معنوی می‌شوند و مقصود رزق مادی نیست؛ زیرا که این نوع روزی در زمان حیات وجود داشته و با مرگشان قطع می‌شود؛ ولی رزق معنوی در دنیای دیگر هم ادامه دارد و روح را با این تغذیه به سمت کمال پیش می‌برد.

واژه شهید و مفهوم آن از چه تاریخی مورد استفاده قرار گرفته است؟

بحث کشته شدن در سوره‌های مدنی ذکر شده که می‌توان گفت در سال نخست هجرت یا سال دوم بیان شده و شهید در احکام فقهی مفهومی دارد که نباید این قوانین را با آن مقام معنوی شهید در قرآن خلط کرد، ولی آنچه مشخص است این که این واژه از غزوات پیامبر شکل گرفته و عنوان شده ولی با توجه به سوره‌های مدنی می‌‌توان این نظریه را داد که پیش از این سوره بقره و آل‌عمران این معنا و حتی زمانی که برخی در مکه به شهادت رسیدند، متداول نبوده است و البته این را نباید فراموش کرد که در قرآن به مفهوم امروزی، یعنی کشتگان در راه خدا، کلمه شهید نیامده بلکه شهید در کنار انبیا و صالحین به معنای حاضر و ناظر آمده و مفهوم گسترده دیگری دارد و به این دلیل باید درباره شهید از جنبه‌های مختلفی بحث شود.

از سوی دیگر اشاره شد اصطلاح شهید برای کشته در راه خدا است. فلسفه و شأن نزول این کلمه هم این است که بعد از حادثه احد جمعی از افراد سست ایمان می‌نشستند و بر دوستان و بستگان خود که در احد شهید شده بودند،‌ تأسف می‌خوردند که چرا آنها مردند و نابود شدند؟ مخصوصا هنگامی که به نعمتی می‌رسیدند و جای آنها را خالی می‌دیدند بیشتر ناراحت می‌شدند و با خود می‌گفتند: ما این چنین در ناز و نعمتیم، اما برادران و فرزندان ما در قبرها خوابیده‌اند و دستشان از همه جا کوتاه است!

شهید دارای چه خصوصیاتی است و چه جایگاهی دارد؟

در فرهنگ قرآن همواره از حیات مادی و معنوی سخن گفته شده، مانند حیات طیب و حیات پس از مرگ و یکی از ویژگی‌هایی که قرآن شریف برای شهیدان ذکر کرده، مساله حیات و نوعی زندگی متفاوت از حیات دیگران و زنده بودن آنهاست. حال باید بدانیم منظور قرآن از این حیات چه نوع حیاتی است و مقصود قرآن چیست. آیا منظور از حیات، حیات مادی است یا این حیات مخصوص به روح و روان شهداست؟ آیا این حیات به جسم شهید هم مربوط می‌شود یا خیر و ده‌ها سوال دیگر که باید مورد بررسی قرار گیرد و به آنها پاسخ داده شود. اگر حیات در لغت به معنای زنده بودن آمده و اگر شهید یعنی کسی که حاضر و ناظر است، پس شهید کسی است که حی است.

اما این پرسش مطرح است که مراد از حیات شهیدان که خداوند در قرآن فرموده چیست؟

خداوند در آیه 154 سوره بقره به زنده بودن شهیدان اشاره کرده و درباره این آیه اقوال مختلفی از طرف مفسرین ارائه شده است.

برخی گفته‌اند منظور این است که شهدا بزودی در قیامت زنده خواهند شد. برخی نیز گفته‌‌اند کشته شدگان در راه خدا، دارای هدایت و ایمان و دین صحیح هستند، نمرده‌اند و زنده هستند. برخی دیگر گفته‌اند مقصود این است که چون از شهیدان، نام نیک در این دنیا باقی مانده است زنده هستند. مفسران دیگر نیز اقوال دیگری آورده‌اند که هر کدام به نوعی بیان کننده حیات شهداست و همه این اقوال به زنده بودن آرمان و اهداف شهیدان در جامعه باور دارند.

آیا شهادت نوعی مرگ محسوب می‌شود؟

بسته به این که «میته» را چگونه معنا کرد مفهوم آشکار می‌شود؛ اگر موت به معنای این باشد که جسم تغذیه نمی‌شود و البته قرآن از این نوع مرگ یاد می‌کند، در این صورت شهادت نوعی مرگ است ولی اگر مرگ را به این معنا بدانیم که روح دیگر حضور ندارد و ظاهر نمی‌شود، شهادت مرگ محسوب نمی‌شود.

اولین خصوصیت شهید را در حیات معنوی دانستید. خصوصیت دوم شهید چیست؟

ویژگی دیگر شهید تداوم اجر و پاداش است که در آیه‌ای می‌فرماید: و من یقاتل فی سبیل‌الله فیقتل او یغلب فسوف نوتیه اجرا عظیما (نساء، 74) یعنی کسی که در راه خدا جهاد کند و در راه خدا شهید شود یا پیروز شود، پاداش بزرگی به او عطا خواهیم کرد. زیرا از آیات ذکر شده چنین برداشت می‌گردد که خداوند خود به این نکته توجه کرده است: نوتیه اجرا عظیما و این البته بجز قید نخست آیه است که به ضایع نشدن عمل شهید اشاره و آن را تضمین کرده است و این گونه نیست که اگر بظاهر در جهاد شکست خورده باشند خون آنها ضایع شده باشد؛ بلکه در هر حال پیروز می‌شوند.

این معنا در آیه‌ای دیگر بیان شده است. زیرا در آیه دیگری خداوند پیروزی یا شکست رزمندگان و شهید شدن یا نشدن آنها را یکی از دو نیکی قلمداد می‌نماید. «قل هل تربصون بنا الا احدی الحسنیین و نحن نتربص بکم ان یصیبکم الله...» (توبه، 52) یعنی بگو آیا درباره ما جز یکی از دو نیکی را انتظار دارید یا به شهادت می‌رسیم یا پیروز می‌شویم. در هر حال خداوند خون شهید را تضمین کرده و آن را هدر نمی‌داند.

این معنا تنها در قرآن نیامده بلکه در بیان مقام و درجات عالی شهدا و فضیلت شهادت و اجر عمل آنها احادیث فراوانی از ائمه معصومین نقل شده که این مبحث را با ذکر ترجمه یک حدیث از پیامبر(ص) به پایان می‌رسانیم.

رسول گرامی اسلام فرمودند: نیروهای رزمنده هنگامی که تصمیم به شرکت در جنگ می‌گیرند، خداوند مصونیت آنها را از آتش تضمین می‌کند و چون آماده جنگ شوند، فرشتگان به وجود آنها افتخار می‌کنند. هنگامی که با خانواده خود وداع می‌کنند... از گناهان خود خارج می‌شوند... خداوند 4000 فرشته را برآنها می‌گمارد تا از جلو و پشت‌سر آنان را محافظت کنند. کار نیکی انجام نمی‌دهند مگر این که مضاعف شود. در مقابل هر روز در جبهه ثوابی برابر عبادت هزار مرد عابد... برای ایشان می‌نویسند. چون با دشمن روبه‌رو می‌شوند قلم همه اهل دنیا از درک ثواب آنها عاجز است و چون به مبارزه با دشمن می‌ایستند و تیرها را آماده نشانه رفتن به دشمن می‌کنند و با یکدیگر درآویزند فرشتگان بال‌های خود را بر سر آنها می‌گسترانند و برای پیروزی و ثابت قدمی آنها دعا می‌کنند. هنگام ضرب و زخم، همسر بهشتی و نعمت‌های الهی بر او فرود می‌آید. مرحبا به روح پاکی که از بدنی پاک و مطهر خارج شد، بشارت باد بر تو کرامت‌ها و نعمت‌هایی که هیچ چشمی ندیده و هیچ گوشی نشنیده است و بر قلب هیچ کسی خطور نکرده است.

قرآن به رزق و روزی‌ای که شهید نزد خداوند از آن بهره‌مند است، اشاره می‌کند. این اشاره چه معنایی را به ما منتقل می‌کند؟

خداوند بعد از این ‌که می‌فرماید شهیدان را مرده مپندارید اشاره می‌کند به این‌که شهیدان زنده‌اند و نزد پروردگارشان روزی می‌خورند. لذا اگر نوعی حیات مجازی برای شهیدان فرض نماییم با ارتزاق منافات دارد، پس باید حیات را حقیقی در نظر گرفت. زیرا ارتزاق از ویژگی‌های موجود زنده و حقیقی است. سپس خداوند می‌فرماید: شهدا به خاطر آنچه خداوند از فضل خود به آنها ارزانی نموده است خوشحال و شادمانند و در تفسیر مجمع البیان آمده که این خوشحالی به خاطر نعمت‌های بهشتی است که خداوند نصیبشان نموده است و برخی نیز گفته‌اند این خوشحالی به خاطر رسیدن آنها به مقام حقیقی ولایت و عبودیت است.

به چه کسی شهید می‌گویند؟ آیا هرکسی در راه دفاع از کشور یا آرمان‌های وطنش کشته شود لفظ شهید بر او اطلاق می‌شود؟

شکی نیست شهید کسی است که در راه خدا کشته شود که این کشته شدن در راه خدا یک معنای ایجابی دارد و یک معنای سلبی که در مفهوم ایجابی آن می‌توان گفت فرد به قصد در مسیر خدا بودن باید گام بردارد در نتیجه وقتی می‌گوییم در مسیر خدا گام بردارد یک شاهراه بزرگ و وسیعی را شامل می‌شود و تمام مسیرهایی را که در جهت اهداف خداوند است، دربرگیرد و هر کس در راستای یکی از اسما و صفات خدا باشد این عنوان بر او اطلاق می‌شود. هر کس در راه میهن و امنیت هموطنان، عدالت، آزادی و اخلاق مردم کشته شد، چون یکی از این صفات الهی را دربرمی‌گیرد، شهید است.

اگر این شخص مسلمان نباشد هم شهید محسوب می‌شود؟

هر موحد خداپرستی که در راه خدا کشته شود خواه در آسیا یا اروپا باشد یا آفریقا و آمریکا برای خدا و اهداف الهی خود به معنای وسیع بجنگد و گام بردارد شهید محسوب می‌شود، ولی آن دسته از افرادی که خودسرانه در امور کشور بی‌نظمی ایجاد می‌کنند و ثبات جامعه را برای به اجرا در آوردن احکامی از ظاهر دین و برپایی شریعت‌های دینی برهم می‌زنند، اگر در این راه کشته شوند شهید محسوب نمی‌شوند؛ چراکه خارج از نظم و قاعده جامعه و اراده قانون بوده پس شهادت باید برای اهداف خدایی باشد و با هماهنگی و سازگاری برنامه‌های تعالی جامعه باشد.اما معنای سلبی آن است که مرگی که در راه غیرخدا باشد، همچون پول، شهرت، قدرت و هر چیزی که مغایر با اصول و معیارهای خدایی باشد دیگر قتل فی سبیل‌الله نمی‌شود حتی افرادی که ایده خوبی دارند، ولی در جهت خلاف قانون باشند، هدف آنها غیرالهی می‌شود و موجب هرج و مرج در جامعه می‌شوند و باید در امور خدایی از سلایق شخصی جلوگیری شود.

آیا شهدا پس از شهادت مورد رحمت الهی قرار می‌گیرند و گناهان گذشته آنها بخشیده می‌شود؟

در اینجا از دو دیدگاه باید گناه را بررسی کرد؛ یکی گناه شخصی و فردی است که رابطه شخص با خداست که در این میان حقی از دیگران ضایع نمی‌شود و این نوع گناهان بخشوده می‌شود، ولی نوعی گناه است که مربوط به حقوق دیگران است که حق الناس است و اگر شهید را نبخشند، شهید مدیون است و باید رضایت طرف مقابل کسب شود، چراکه خداوند صراحتا بیان کرده حق الله را می‌بخشم ولی از حق الناس نمی‌گذرم.

شاخصه‌های شهید راه خدا چیست؟

مسلما معرفت انسان یکی از ویژگی‌های بارز شهداست و فرد هر چه آگاهی و معرفت بیشتری داشته باشد درجه خلوص و هدف الهی او ارزشمندتر و بیشتر می‌شود، شاخصه دوم خلوص است که هر چه آراستگی به فضائل بیشتر شود و اخلاق نیکو و حسنه‌تری داشته باشد درجه کمال و قرب الهی او بیشتر می‌شود و سومین نشانه او هدف و آرمان است که باید اهداف خوب و نیکو را بشناسد و بهترین را برگزیند. اشخاصی هستند که با تهدید و ارعاب می‌خواهند به آرمان‌ها یا اهداف الهی برسند که این روش‌ها حسنه نیست و چنین شخصی دون شخصی خود را نشان می‌دهد و اگر کشته شود شهید قرآنی محسوب نمی‌شود.

آیا آرزوی شهادت داشتن کاری درست است؟

این سوال از دو دیدگاه بررسی می‌شود، یکی این که ما به دست کسی کشته شویم و بمیریم که نفس کشته شدن ارزش نیست، چراکه ممکن است شخصی در حیات خود مفیدتر باشد و به جامعه خدمات ارزنده‌ای عرضه کند که نفس مردن اینجا شایسته نیست ولی دیدگاه دیگر این است که نهایت هر انسانی مرگ است این که چه مرگی است که ارزشمند باشد این که در بستر خواب جان دهد یا در راه خدا کشته شود بسته به جهت این خواسته معنا می‌یابد.