شهید عاشورای 1330 هجری

وی از روحانیون معروف آذربایجان بود و خاندان او یکی از شاخه‌های شیخیه بودند. این روحانی مشروطه‌خواه که در هفتم رجب 1277 هجری در تبریز به دنیا آمد پس از 53 سال زندگی در عاشورای 1330 هجری قمری از سوی نظامیان روسی در باغ شمال تبریز به دار آویخته شد.

او دروس حوزوی را در تبریز فرا گرفت و برای ادامه تحصیل روانه عتباب عالیات شد و از محضر بزرگان حوزه مقیم آن دیار مانند فاضل اردکان، میرزا زین‌العابدین مازندرانی و میرزا حبیب رشتی تا مرحله اجتهاد درس آموخت. بعد از بازگشت به تبریز در سال 1308 به تبلیغ دین پرداخت.

او علاوه بر اشتغال به تدریس و نشر دین و نگارش کتاب‌هایی با موضوعات مذهبی از سیاست و اوضاع اجتماعی زمانه غافل نبود. یکی از مهم‌ترین آثار او در این زمینه رساله لالان است که به بیان دیدگاه‌های خود درباره مسائل سیاسی پرداخته است.

از دیگر آثار سیاسی او نگارش دو کتاب با عناوین «واگن ملت» و «اگر ما آذربایجانی‌ها غفلت کنیم» بوده که نشان‌دهنده افکار و عقاید او درباره اوضاع اجتماعی زمانه خود است. او در منبر هم از بیان مسائل سیاسی غافل نبود و علاوه بر نشر دین به فراخور رخدادهای جاری و با بیانی ساده مردم را از اوضاع و احوال آگاه می‌کرد.

مهارت در سخنوری و ارتباط خوب با مردمی که در مجلس سخنرانی او حضور پیدا می‌کردند، کم‌کم شهرت او را دو‌چندان کرد. آن موقع بحث اساسی بین مردم و بویژه علمای دینی این بود که آیا می‌شود میان مشروطه‌خواهی و اسلام پیوندی برقرار کرد؟ چنین مباحثی در آن زمان بسیار در بین علمای حوزه رواج داشت. برخی علمای سنتی از بیخ و بن هیچ آشتی میان مشروطیت و اسلام قائل نبودند و این دو موضوع را دو نقطه مقابل هم می‌دانستند. ثقه‌الاسلام از جمله علمایی بود که نظر متفاوتی در این زمینه داشت و البته میان او و روشنفکرانی که معتقد بودند باید سنت و در راس آن دیانت مردم را فدای مشروطه‌خواهی کرد نیز اختلاف جدی وجود داشت.

او در عین حال که به موازین مشروطه پایبند بود و در به ثمررساندن آن شرکتی فعالانه داشت، اما چنان شیفته این مفهوم نبود که نارسایی و معایب آن را نبیند و به غفلت از مبانی دینی در سایه حمایت از مشروطه راضی باشد.

قبل و بعد از به ثمر رسیدن مشروطه، برخی مشروطه‌خواهان به گمان این‌که زمان مناسب برای برخورد حذفی با دین‌خواهان است، مجدانه می‌کوشیدند از هر راهی حتی از راه حذف فیزیکی مخالفان سیاسی، اهداف خود را به ثمر برسانند. این گروه تندرو در برخی مراکز، هسته‌های مخفی تشکیل دادند و با دین‌خواهانی که مخالف مشروطه بودند از سر ناسازگاری درآمدند.

این شیوه مورد‌پسند بسیاری از چهره‌های اصلی نهضت نبود. ثقه‌الاسلام معایب این شیفتگی نامتعادل نسبت به مشروطه را بارها تذکر داده بود. به اعتقاد او این نوع افراطی‌گری در نهایت ممکن است باعث رواج خشونت در سطح جامعه و روی کار آمدن چهره‌هایی شود که با وجود نداشتن درایت و کفایت لازم به صرف شیفتگی بیش از حد نسبت به مشروطه زمام امور را از مصلحان با کفایت بگیرند.

او در یکی از نوشته‌های خود به این مساله اشاره دارد و می‌گوید: خدا نیامرزد قاتلین مشروطه را که از روز اول تیغ کین کشیدند و این بیچاره را کشتند. بنده خیانت‌های مشروطه‌طلبان را کتابچه کرده نوشته‌ام. اگر وقتی حوصله بشود که چاپ شود، خالی از فایده نیست (نامه‌های تبریز از ثقه‌الاسلام به مستشار الدوله، ص 343‌). در همین نوشته در جای دیگری خاطرنشان می‌کند: از وقتی که مشروطه به دست ما نااهلان افتاده او را خراب بلکه شهید کردیم و خودمان نیز خراب شدیم (نامه‌های تبریز از ثقه‌الاسلام به مستشارالدوله، ص 88).

حفظ استقلال ایران یکی از دغدغه‌های ثقه‌الاسلام بود و از این رو با هر گونه تحولی که موجبات تسلط بیگانه بر کیان جامعه ایرانی را فراهم می‌آورد مخالفت می‌کرد. از نظر او قابل پذیرش نبود که بیگانه در امور داخلی کشور دخالت کند. بنابراین وقتی خبر ورود روس‌ها به تبریز را شنید، با این‌که بسیاری شهر را ترک کرده بودند، اما او در خانه خود نشست و از مواضع خود دفاع کرد. اوضاع در تبریز بحرانی شده بود و تعداد کشته‌شدگان تبریزی به دست ماموران روس رو به افزایش بود.

باتوجه به مواضع ضد‌بیگانه ثقه‌الاسلام، اخباری به گوش می‌رسید که روس‌ها در صورت دستیابی به ثقه‌الاسلام او را از بین خواهند برد. حتی از سوی ماموران بلندپایه عثمانی در کنسولگری این کشور در تبریز هشداری در این زمینه به او رسید. این پیام‌های نگران‌کننده البته باعث تغییری در مواضع ثقه‌الاسلام حاصل نکرد و او حاضر به خروج از شهر نبود. او سرانجام عصر نهم محرم 1330 (نهم دی 1290 شمسی‌) از سوی نظامیان مسلح روس دستگیر و در بامداد دهم دی 1390 برابر با دهم محرم 1330 قمری در سربازخانه روس‌ها به دار آویخته شد.

شهاب سلیمی / جام​جم