تقرب به‌جای دستیابی

البته این تمایزی است که فیلسوفان قاره‌ای (اروپایی) بیشتر متمایل به بیان آن هستند. وگرنه با فرض آن‌که علم و معرفت هر دو به یک معنا باشند و تمایز بنیادینی در میان نباشد باز هم می‌توان تمایزی دیگر را مدنظر داشت؛ فرق میان علوم طبیعی با علوم انسانی و البته در مرتبه‌ آخر کسانی هم هستند که حتی با این تفکیک نیز مخالفت دارند و برآنند که علوم همواره از یک روش واحد پیروی می‌کنند.‌قائلان به نظریه‌ تفاوت علم با معرفت، برای بیان منظور خود اغلب دست به دامان همان تمایز میان علوم طبیعی با علوم انسانی می‌شوند. با این تفاوت که نحوه‌ ورودشان به این بحث با نگاهی ارزشگذارانه همراه است؛ به‌گونه‌ای که یا مثل نیچه، صریح و بی‌محابا، یا با بیانی نرم‌تر علم طبیعی را با عنوان دست‌اندازی انسان در طبیعت پیرامون تقبیح می‌کنند. به‌عنوان نمونه، هانس گئورک گادامر در این خصوص نخست می‌نویسد: «تجربه‌ انسان‌ها که در تاریخ با خویش روبه‌رو می‌شوند، این سنخ هم‌سخنی یا دیالوگ، این نحوه‌ رسیدن به درک و فهم یکدیگر، اینها همه از بیخ و بن تفاوت دارد با بررسی طبیعت و تحقیق در جهان و در احوال حیوان ناطق براساس نظریه‌ تکامل؛ که البته در حد خود بسیار جالب است، ولی امیدوارم روشن شده باشد وقتی به حافظه، یعنی حیات روح می‌رسیم، قضیه به کلی فرق می‌کند» و سپس در ادامه‌ این مقدمه‌ کلی، به طور واضح به همان بحث تفاوت علم طبیعی با علم انسانی ورود پیدا کرده و به تقبیح شیءانگاری علوم طبیعی می‌پردازد: «کار علوم طبیعی عینیت دادن است، و علوم انسانی با مشارکت سر و کار دارد. این مسلماً به معنای آن نیست که عینیت دادن و برخورد روشمند در رشته‌های انسانی و تاریخی بی‌ارزش است، منظور این است که معنای تحقیق و دانش‌پژوهی در آن حوزه‌ها این نیست. اگر چنین بود، هرگز نمی‌توانستیم علاقه و توجه خویش به گذشته را تبیین کنیم. علوم طبیعی خود به ما می‌گویند که دلمشغولی آنها به پیشرفت معرفت است و از این راه، به مهار کردن طبیعت و شاید حتی جامعه. اما فرهنگ، مرابطه و مفاهمه است، بازی‌ای است که مشارکان در آن، عده‌ای ذهن فاعل در یک‌سو و مشتی شیء منفعل در سوی دیگر نیستند.» (آغاز فلسفه، هانس گئورگ گادامر، ترجمه‌ عزت‌الله فولادوند، تهران، هرمس، 1392)

در بحث ویژگی‌های علوم انسانی و وجوه تمایز آن، چه در ساحت چیستی و چه در ساحت روش‌شناختی، کتاب «مقدمه بر علوم انسانی» ویلهلم دیلتای کتابی جامع و کامل به شمار می‌آید که گادامر نیز در مباحث خود به آن ارجاع می‌دهد. دیلتای به اصالت و استقلال علوم انسانی باور دارد و معتقد است در علوم انسانی گونه‌ای بداهت در پیوستگی‌های ساختاری و در شیوه فهم وجود دارد که به کل غیر از نحوه‌ عمل مکانیستی علوم طبیعی است.

درست در مقابل این نگاه، رویکردی پوزیتیویستی نیز وجود دارد که معتقد است تنها به آن قسم از پژوهش‌هایی که با عینیت سر و کار دارند و قابل اثبات تجربی هستند می‌توان نام علم را اطلاق کرد و هرچه جز این باشد صرفا خیالپردازی و زبان‌بازی است و فایده‌ای ندارد جز مشغول نگه داشتن عده‌ای متوهم که خود را عالم و دانشمند می‌نامند اما هنوز نمی‌دانند که در جهان چیزی جز مادیات رویت‌پذیر وجود خارجی ندارد و هرچه هست همین دنیای ملموس و قابل مشاهده است.

اما یکی از مهم‌ترین فیلسوفانی که تأثیر بسزایی هم در فلسفه و هم در علم برجای گذاشته، کارل ریموند پوپر است. پوپر بر آن است که علم نمی‌تواند که صرفا بر عینیات تکیه داشته باشد. یعنی توگویی دعوای میان فیلسوفان و عالمان علوم انسانی با دانشمندان علوم طبیعی در واقع نزاعی خیال‌بافته است که ارتباطی با حقیقت راستین فلسفه علم و دانش طبیعی ندارد. به باور پوپر، علم ـ چه انسانی و چه طبیعی ـ نه از مشاهده، که از فرضیه آغاز می‌شود. یعنی این عینیات نیستند که فرضیه ایجاد می‌کنند بلکه این فرضیات هستند که مشاهده را طلب می‌کنند و در ادامه به اثبات ـ‌ آن هم اثباتی ابطال‌پذیر نه مسلم ـ می‌انجامند. یعنی نه‌تنها فلسفه و علوم انسانی، که علوم طبیعی هم هیچ‌گاه با اثبات به معنای واقعی سر و کار ندارد. زیرا محدوده‌ دانش انسانی هرگز از حیطه‌ امکانات شناختی زمان حال فراتر نمی‌رود و بر آینده غلبه نمی‌کند و در نتیجه، هیچ رهیافتی نمی‌تواند خود را قطعی و مسلم بینگارد و کامل و نقدناپذیر تلقی شود.

پوپر بر آن است که اگر بتوان پیش از انجام هر مشاهده‌ای انطباق آن با نظریه را مسلم دانست، این تائید تجربی، مشاهدتی اصیل و واقعی نیست. او صراحتاً می‌گوید: «یک نظریه فقط در صورتی آزمون‌پذیر است که علی‌الاصول ابطال‌پذیر باشد.» او همچنین در مقاله‌ای که در کتاب «اسطوره‌ چارچوب» منتشر شده در این خصوص می‌نویسد: «عینیت و عقلانیت پیشرفت در علم، ناشی از عینیت و عقلانیت شخصی دانشمندان نیست.

علوم بزرگ و دانشمندان بزرگ، نظیر شعرای بزرگ، اغلب با شهود غیرعقلانی ملهم می‌شوند. ریاضیدانان بزرگ نیز چنین هستند. همان‌طور که پوانکاره و هادامار خاطرنشان ساخته‌اند یک برهان ریاضی ممکن است به وسیله‌ تجربه‌های ناخودآگاه اکتشاف شود: تجربه‌هایی که با نوعی بصیرت هدایت شده‌اند که قطعا از سنخ اندیشه‌ عقلانی نیستند، بلکه از مشخصه‌ زیباشناسی برخوردارند. اما روشن است که این امر، نتیجه، یعنی برهان ریاضی را به امری غیرعقلانی مبدل نمی‌سازد. در هر حال، یک برهان پیشنهادی می‌باید بتواند در برابر بحث‌های نقادانه تاب بیاورد.»‌ در اینجا ممکن است بگویند این طرز تفکر که چیزی را مسلم نمی‌انگارد و علم را در همه‌ صورت‌ها و انواعش ابطال‌پذیر می‌داند نگرشی نسبی‌انگارانه است و دستیابی به حقیقت را ناممکن فرض می‌کند. برخی این ویژگی را نقص تفکر پوپر قلمداد می‌کنند و با او به مخالفت برمی‌خیزند، برخی هم او را از این بابت می‌ستایند و با نگاهی بدبینانه به علم و با این بهانه که حقیقت اساساً چیزی موهوم و دست‌نیافتنی است، کنج عافیت می‌گزینند و به تحقیر عقلانیت می‌پردازند. اما نه آن برداشت نخستین صحیح است، نه آن مخالفت‌های تمامیت‌خواهانه و نه این موافقت‌های عافیت‌طلبانه. پاسخ را می‌توان به روشنی در این عبارات منقول از مقاله‌ «رهیافتی کثرت‌گرایانه به فلسفه‌ تاریخ» یافت: «درست است که حدس‌های ما متناسب با مسائل ما مطرح می‌شوند و مسائل ما با وضع و حال کنونی معرفتمان تناسب دارند و درست است که بسیاری از آن‌چه در زمره‌ معرفت کنونی ما جای دارد ممکن است نادرست باشد، مع‌هذا این امر بدان معنا نیست که حقیقت (صدق) نسبی است. معنای آن صرفاً آن است که حذف خطا و سیر به سمت حقیقت کار دشواری است. هیچ معیاری برای حقیقت وجود ندارد، اما چیزی شبیه یک معیار خطا وجود دارد؛ برخوردهایی که در میان دانسته‌های ما و امور واقع پدید می‌آید نشان می‌دهد که در جایی خطا بروز کرده است. معرفت ما به این شیوه می‌تواند از رهگذر حذف نقادانه‌ خطاها رشد کند. به این ترتیب است که می‌توانیم به حقیقت نزدیک‌تر شویم.» (کارل ریموند پوپر، اسطوره‌ چارچوب، ترجمه‌ علی پایا، تهران، طرح نو، 1384)

آزاد جعفری / جام جم