عالم بی‌اخلاق به چه ماند

البته که پیشرفت در علوم و فناوری خوب است، اما حد و مرز آن کجاست و این سرعتگیرها را چه کسانی تعیین می‌کنند؟ همان‌طور که عالم بی‌عمل دردی از جامعه دوا نمی‌کند، محقق بی‌اخلاق نیز به پیشرفت جامعه کمک نمی‌کند.

به همین دلیل اخلاق به عضوی جدانشدنی از علوم مختلف تبدیل شده است و دانشمندانی در سراسر دنیا درباره شیوه‌های به تکامل رساندن علوم در کنار اخلاق تلاش می‌کنند. یکی از این دانشمندان، دکتر اعظم ایرجی‌زاد، رئیس پژوهشکده علوم و فناوری نانو در ایران است که بتازگی به‌عضویت کمیسیون جهانی اخلاق یونسکو نیز درآمده است. او در گفت‌وگو با جام‌جم اخلاق در علم را این‌گونه تعریف می‌کند: «اخلاق علمی، مجموعه‌ای از اصول، بایدها و نبایدهایی است که فعالیت‌ها را هدایت می‌کند و موجب ارتقا و تضمینی شدن سازوکار‌ها و روند‌های مرتبط بر مدیریت‌ها می‌شود، بنابراین رویکرد و نگاه اخلاقی داشتن به علم باید یک ضرورت و به‌صورت درونی باشد، نه تحمیل خارجی.»

به گفته این عضو هیات علمی دانشکده فیزیک دانشگاه شریف، نیاز به کسب، تولید و توسعه دانش همراه با رعایت قواعد اخلاقی است. مثل رعایت صداقت، جستجوی واقعیت‌ها، احترام به بحث‌های منطقی و واضح، تمایل به انتشار دستاوردها، آزادی در پژوهش، احترام به حقوق همکاران، رعایت قوانین، برخورد انسانی با موجودات غیربشری، مسئولیت‌پذیری در داده‌ها و اجتماع. با توجه به اشاره این پژوهشگر به آزادی در پژوهش شاید این پرسش مطرح شود که آیا اخلاق عامل محدود‌کننده و مانعی برای تولید و توسعه علم محسوب می‌شود؟

به گفته دکتر ایرجی‌زاد اکنون همه متفق‌القولند که باید به آزادی، روحیه نقادانه و بی‌طرف محقق در تدوین کدهای اخلاقی توجه کرد. بنابراین به‌طورکل داشتن ضوابط اخلاقی نباید مانع جدی و محدودکننده باشد و مواهب داشتن این ضوابط بر آثار منفی محدودیت‌ها در پژوهش، ابداع و اختراعات می‌چربد.

اخلاق علمی در ایران و جهان

داشتن اخلاق علمی می‌تواند مواهب متعددی از جمله جهت‌دهی به فعالیت‌های حوزه‌های جدید و پرچالش مثل فناوری‌های نانو، زیست فناوری، اطلاعات و فضا یا فعالیت‌های مرتبط با انرژی و محیط‌زیست که دو حوزه پرچالش از باب اثرات تخریبی حاصل شده بر کره‌زمین است، داشته باشد. دکتر ایرجی‌زاد درباره اصول اخلاق در علم می‌گوید: «انتظار می‌رود کدهای اخلاقی تدوین و اجرا شده به کاهش تنش بین منافع بخش‌های دولتی و خصوصی، تقسیم عادلانه فواید تولیدات عمومی، رفع فقر و کاهش شکاف کشورها منجر شود. این ضوابط باید دانش‌های محلی، بومی و سنتی را ارتقا بخشد، عموم جامعه را درگیر تولید و توسعه علمی کند و تزاحم منافع و رقابت‌های مخرب بین جوامع و بنگاه‌های علمی را به همکاری و رقابت سازنده تبدیل کند. بنابراین قواعد اخلاقی باید جاری در تدوین قوانین مرتبط بر تولید و فروش دستاوردهای علمی شود.» به‌طور خلاصه او معتقد است قواعد اخلاقی باید ضامن رشد و توسعه علوم برای صلح و پایداری انسان در کره زمین باشد.

اکنون کشورهای صاحب علم و فناوری بنا به نیازشان ضوابط و کدهای اخلاقی تدوین کرده‌، در اجرای آن دید‌بانی می‌کنند و بعضی از موارد را نیز تغییر داده‌اند تا چرخ فناوری را متحرک نگاه دارند، اما در مراودات خارجی و بین کشورها، بداخلاقی‌های متعددی مشاهده می‌شود یا بعضی از این کدها مورد اختلاف کشورها و جوامع است. بنابراین نهادهای جهانی مثل کمیسیون اخلاق در علوم و فناوری یونسکو وظیفه خود می‌داند این ضوابط را منطبق بر نیازهای بشر امروز و فردا فراگیر کند.

به نظر این محقق اما در داخل کشور اخلاق علمی یک مقوله ناشناخته و گاهی کم‌اهمیت و مورد مناقشه است. متاسفانه جز در حوزه پزشکی در دیگر حوزه‌های علمی و مهندسی ساختار مدون، جامع و قابل‌اجرا ارائه نشده و اگر هم بنابر نیاز در بخش‌هایی اخلاق حرفه‌ای و تخصصی تدوین شده، در اجرا با چالش‌های زیادی روبه‌رو است. دکتر ایرجی‌زاد خرید و فروش پایان‌نامه برای اخذ درجات دانشگاهی در جوار دانشگاه‌ها و بداخلاقی و بی‌اخلاقی در انتشار مقالات، مالکیت فکری، تولید و فروش محصولات را مثال می‌زند و اذعان می‌کند در حوزه اخلاق در علم و فناوری به یک حرکت ملی در همه دستگاه‌های مرتبط با علم در تولید، ترویج، توسعه و مدیریت‌های علمی نیاز داریم.

کمیسیون اخلاق در علم و فناوری یونسکو

کمیسیون اخلاق در علم و فناوری یونسکو (COMEST) سال ۱۹۹۷ ایجاد شد و وظیفه تدوین کدها و توصیه‌های اخلاقی به نهادهای مرتبط در علم و فناوری را به‌عهده دارد. از اهداف این کمیسیون باید به بررسی و توصیه‌های مربوط به خطرات علوم و فناوری‌های جدید و تقویت فضای بحث و مباحثه بین اعضای جامعه علمی، تصمیم‌گیران و توده مردم اشاره کرد.

این کمیسیون تلاش می‌کند در تولید، هدایت و توسعه علوم سهمی برای ملاحظات اخلاقی به‌جای ملاحظات صرفا اقتصادی بگنجاند. دکتر اعظم ایرجی‌زاد اولین دانشمند ایرانی است که چندی پیش از سوی دبیرکل یونسکو به‌عنوان عضو کمیسیون اخلاق در علم و فناوری یونسکو انتخاب شده، درباره فعالیت‌ها و اهداف این نهاد توضیح می‌دهد: «این کمیسیون با توجه به تحولات وسیع جهانی در حوزه‌های فناوری‌های نوین در ۴۰ سال اخیر و چالش‌های جدید در زمینه جهانی شدن، آب، انرژی و محیط‌زیست در حال بازبینی سند توصیه‌های سال ۱۹۷۴ مجمع عمومی یونسکو و اضافه کردن مباحث مربوط به اخلاق در علم و فناوری است.

همچنین در تلاش است درک عوارض اخلاقی، قانونی، زیست‌محیطی و اجتماعی، علوم همگرا مثل نانوفناوری، بیوتکنولوژی، فناوری اطلاعات و علوم‌شناختی افزایش یابد.» از این رو کمیسیون در نشست‌های متعدد به مواردی از جمله چالش‌های دنیای دینامیکی حاضر، تدوین اصول و قواعد کلیدی اخلاق و تبیین اولویت‌ها در حوزه اخلاق علمی پرداخته است. این توصیه‌ها برمبنای شعارهای قابل‌قبول جهانی از جمله عدالت جهانی، کرامت انسانی، یکپارچگی، مشارکت عمومی، تنوع زیستی و فرهنگی، همبستگی خردمندانه و معنوی نوع بشر، توجه به پایداری در همه زمینه‌ها، دیالوگ‌ علم و جامعه و دیگر موارد است. به گفته تنها عضو ایرانی این کمیسیون، قرار است اوایل سال ۲۰۱۵ نتایج این بررسی‌ها اعلام شده و پس از چکش‌کاری متخصصان و نهادها، سند نهایی سال ۲۰۱۷ به مجمع عمومی ارائه شود.

همان‌طور که دکتر ایرجی‌زاد تصریح می‌کند بهتر است با توجه به نیاز همه جوامع به تدوین ضوابط جهانی، مشارکت ایران نیز در سطح ملی و بین‌المللی جدی‌تر و فعال‌تر شود تا بتوانیم نیازها و شعایر ارزشی مبتنی بر فرهنگ ایرانی - اسلامی خود را به جهانیان عرضه کنیم. مشارکت بموقع ما به نهادینه شدن این قواعد در کشور و فرهنگ ما منجر می‌شود. علاوه بر آن اگر بتوانیم با الهام از ارزش‌های اصیل اسلامی ـ ایرانی خود در حوزه‌های فناوری، قواعد اخلاقی متناسب با برنامه‌های بالادستی مثل سند توسعه کشور تدوین کنیم، در صحنه‌های مربوط به دیپلماسی علمی حضور فعال‌تری خواهیم داشت.

مائده گیوه‌چین / جام‌جم