خطاطی در 7 ‌قاره

البته گاهی درک خوشنویسی به عنوان یک هنر دشوار است. خوشنویسی را باید از نگارش ساده مطالب و طراحی حروف و صفحه‌آرایی متفاوت دانست. همچنین از آنجا که این هنر جنبه‌هایی از سنت را در دل خود دارد باید آن را تا حدی از تایپوگرافی که مبتنی بر ارزش‌های گرافیکی مدرن و کارهای چاپی است متمایز کرد. خوشنویسی تقریبا در تمام فرهنگ‌ها به چشم می‌خورد، اما در مشرق زمین و بخصوص در سرزمین‌های اسلامی جایگاه ویژه‌ای دارد. در ادامه نگاهی به هنر خوشنویسی در فرهنگ‌ها و کشورهای گوناگون خواهیم انداخت.

خوشنویسی غربی

خوشنویسی غربی، هنر نوشتاری زبان لاتین و تا اندازه‌ای زبان‌های یونانی و سیریلیک است. هر چند ریشه خوشنویسی غربی را باید در یونان و روم باستان جستجو کرد، اما کلیسا بیشترین نقش را در توسعه آن داشت. نسخه‌نویسی از روی عهد عتیق و جدید سبب شد تا کلیسا خوشنویسی را به‌کار بندد. با وجود این، خوشنویسی در اروپا یک هنر فرعی و وابسته به کتابخانه‌ها و محافل مذهبی بود، تا جایی که واژه خوشنویسی (Calligraphy) در غرب از قرن پانزدهم میلادی وارد دایره لغات فرهنگ‌های لاتینی شد و تنها پس از قرن نوزدهم به عنوان یک اصطلاح شناخته شده مطرح شد.

همان زمان‌ها یوهان گوتنبرگ صنعت چاپ را براساس حروف‌چینی گوتیک راهبان اختراع کرد. این تکنیک جدید چاپ شغل و حرفه راهبان را مورد تهدید قرار داد. اگر چه همزمان با رواج و رونق گرفتن انواع هنرها در طول دوره رنسانس اروپا هنر خوشنویسی همچنان مورد تقاضای زیادی بود. با این همه، پس از آن هنر خوشنویسی در اروپا رو به افول بود. ویلیام موریس شاعر و هنرمند بریتانیایی قرن 19 با ابداع قلم‌هایی با نوک‌هایی جدید توانست هنر خوشنویسی را به جایگاه گذشته خود بازگرداند.

خوشنویسی در جهان اسلام

خوشنویسی را می‌توان شاخص‌ترین هنر در پهنه سرزمین‌های اسلامی دانست که زبان هنری مشترک برای تمامی مسلمانان است. آنها خط زیبا را نه‌تنها در نسخه‌پردازی قرآن، بلکه در بیشتر هنرها به‌کار می‌بردند.

پس از گسترش اسلام، خط عربی جای خطوط قدیمی را در قلمرو سرزمین‌های اسلامی گرفت و این خط که پیش از ظهور اسلام نگارشی ساده و کاربردی محدود داشت، بسرعت با خطوط دیگر درآمیخت و به کمال رسید. به دلیل محدودیت نسبی دیگر هنرها همچون نقاشی، مجسمه‌سازی و موسیقی، هنر خوشنویسی یا خطاطی در کشورهای اسلامی به عنوان والاترین هنر مورد توجه قرار گرفته است.

در قرون اولیه هجری، خطی به نام کوفی برای تحریر قرآن پدید آمد. پس از قرن پنجم هجری، خط کوفی تقریبا جای خود را به خط نسخ داد که حروف آن برخلاف حروف زاویه‌دار کوفی منحنی و قوس‌دار است. پس از آن نیز انواع دیگری از خط همچون ثلث، نستعلیق و... پدید آمد. در سراسر کشورهای اسلامی و در طول 14 قرن تاریخ آن هنرمندان زیادی در ارائه آثار ارزشمند خوشنویسی درخشیدند که عمده آنها برخاسته از تمدن‌های ایران، عثمانی و شبه‌قاره هند بودند.

خوشنویسی هندی

خوشنویسی از زمان‌های دور در هند مرسوم بوده است. بیشتر متون خوشنویسی‌شده در هند، به متون سانسکریت باستان یا هندوئیسم و متون آیین‌های چین و بودایی یا به خوشنویسان ایرانی و پیروان آنها تعلق داشته است. خوشنویسی‌های سانسکریت که بر برگ پالم نوشته می‌شد به مناطق مختلفی ازجمله بالی فرستاده می‌شد.

تاثیر خوشنویسی و زبان فارسی را بر خوشنویسی هندی نمی‌توان انکار کرد تا آنجا که بر متون کلاسیک و افسانه‌های هندی چون رامایانا نیز تاثیر گذاشت. از اواسط سده دهم هجری مهاجرت شاعران و خوشنویسان ایرانی به شبه قاره هند افزایش یافت و در سده یازدهم هجری به اوج خود رسید.

از سده شانزدهم میلادی،‌ سیک‌ها نقش مهمی در تاریخ خوشنویسی هند داشته‌اند. آنها متون مقدس خود را خوشنویسی می‌کردند. در این میان، می‌توان به گورو گرانت صاحب از رهبران مذهب سیک اشاره کرد که کتاب‌های مذهبی سیک را خوشنویسی و تذهیب می‌کرد.

خوشنویسی گرجی

روش‌های خوشنویسی گرجستان دارای صدها سال سابقه است. کتاب‌های دستنویس گرجی متعلق به قرون اولیه میلادی، از گنجینه‌های ملی و فرهنگی این کشور به شمار می‌آیند. مسیحیت در ادبیات گرجی نقشی مهم داشته است و این راهبان کلیسای ارتدوکس گرجستان بوده‌اند که با نسخه‌برداری کتاب‌های مذهبی و نوشتن تاریخ گرجستان، خوشنویسی و خط گرجی را زنده نگاه داشته‌اند.

خوشنویسی چینی

خوشنویسی چینی شکلی از خوشنویسی است که به طور گسترده در چین و حوزه‌های فرهنگی چینی شامل ژاپن، تایوان، کره و ویتنام رواج دارد. در واقع سنت خوشنویسی شرق آسیا از چین سرچشمه گرفته و توسعه یافته است. خوشنویسی چینی شباهت نزدیکی به نقاشی با جوهر دارد که در فرهنگ چینی رایج است، چرا که هر دوی آنها با استفاده از ابزارها و تکنیک‌های مشابه انجام می‌شود. از سوی دیگر، نقاشی چینی و خوشنویسی آن با تاکید بر حرکت و پویایی، خود را از هنرهای دیگر متمایز می‌کنند.

ریشه خوشنویسی در چین به قرن‌ها پیش از میلاد می‌رسد، زمانی که تصویرنگاشت‌ها را برای امور مذهبی روی استخوان می‌نوشتند. درقرن سوم پیش از میلاد، لی سی که نخست‌وزیر دربار پادشاهی سلسله کین بود نوشتار استانداردی ارائه کرد. او شکلی از تصویرنگاشت را تصویب کرد که باید در اندازه‌های مربع‌های یکنواخت و تنها با هشت ضربه قلم نوشته شوند. او همچنین مشخص کرد که نوشته‌ها از بالا به پایین و از راست به چپ نوشته شوند.

خوشنویسی ژاپنی

شودو هنر خوشنویسی زبان ژاپنی است. خوشنویسی سنتی چینی در حدود ۶۰۰ پس از میلاد به ژاپن راه یافت و تا امروزه تمرین و تغییر شکل آن ادامه یافته است. قدیمی‌ترین متن خوشنویسی شده ژاپنی در هاله نور مجسمه یاکوشی نیورای در معبد هوریو ـ جی قرار دارد. برای مدت زمان طولانی، وانگ ژی‌چی، هنرمند خوشنویس چینی قرن چهارم میلادی الگوی خوشنویسان در ژاپن بود، اما پس از پدید آمدن حرف‌های ژاپنی هیراگانا و کاتاکانا، سامانه نگارش زبان ژاپنی گسترش یافت و خوشنویسان ژاپنی سبک‌هایی ویژه ژاپن پدید آوردند.

در خوشنویسی جدید ژاپنی مجموعه‌ای از ابزارها را بکار می‌برند. از ابزارهای سنتی آن می‌توان به جوهر جامد، واشی (کاغذ سنتی ژاپنی)، سنگ جوهر که آن را ساییده و با آب مخلوط می‌کنند، وزنه کاغذ برای نگه‌داشتن کاغذ، پارچه برای گذاشتن زیر کاغذ تا جوهر از پشت کاغذ بیرون نزند و قلم‌مو اشاره کرد. در هنگام آماده کردن، آب را بر سنگ جوهر می‌ریزند و با جوهر جامد می‌سایند تا جوهر مایع پدید آید. قلم‌موها در اشکال و اندازه‌های گوناگون و بیشتر از موی زبر حیوانات ساخته می‌شوند.امروزه خوشنویسی یکی از درس‌های مدارس ابتدایی در سیستم آموزشی اجباری ژاپن است. البته در دبیرستان، خوشنویسی یکی از دروس اختیاری هنر به شمار می‌رود.

خوشنویسی کره‌ای

حروف چینی در اوایل قرن‌های دوم و سوم میلادی به همراه گسترش بوداگرایی به کشور کره وارد شد. در قرن هشتم میلادی کیم سانگ استاد خوشنویسی در کره به شهرت رسید و آثار او را با کارهای وانگ ژی‌چی چینی مقایسه می‌کردند.

در قرن چهاردهم، سبک‌های منحنی‌دار ژائو منگفو در کره رواج یافت. در این سال‌ها بود که خوشنویسی کره‌ای به سمت رسمی شدن پیش رفت. با وجود این، کیم جونگ هی خوشنویسی کره‌ای را در اوایل سده نوزدهم با پدید آوردن سبک جوسا دگرگون کرد. خوشنویسی کره‌ای با خط هانگول یا هانجا نوشته می‌شود. از آنجایی که در سال‌های ۱۹۱۰ تا ۱۹۴۵ در مدارس حروف چینی را به‌کار می‌بردند از خوشنویسی با حروف هانجا استفاده می‌شد. پس از آن با افزایش ناسیونالیسم ملی، به‌کارگیری هانگول بیشتر شده و کارهای بیشتری با آن پدید آمد.

خوشنویسی تبتی

در تبت همچون دیگر بخش‌های آسیای شرقی، اشراف و لاماهای بلندمرتبه قابلیت‌های بالایی در خوشنویسی داشته‌اند، بااین تفاوت که در تبت برخلاف چین، ژاپن و کره، برای خوشنویسی از قلم نی استفاده می‌کنند، نه قلم‌مو. بجز این مساله، تاثیر این هنر از خوشنویسی‌های شرق آسیا محسوس است و حتی در برخی مواقع برخلاف دیگر خطوط برهمایی، آزادی جریان خط را در آن می‌توانیم ببینیم. بیشتر رسوم خوشنویسی تبتی از متون مذهبی سرچشمه گرفته و بیشتر خوشنویسی قدیمی با زمینه‌های رهبانی همراه است.

خوشنویسی مغولی

نوشته‌های مغولی را از بالا به پایین و از راست به چپ و به صورت موافق عقربه‌های ساعت می‌نویسند. برای نوشتن آن همچون خطوط آسیای شرقی، قلم‌مو به کار می‌برند.

قدمت نگارش و نامه‌نویسی در بین قوم مغول به حدود ۱۲۰۰ میلادی می‌رسد که قوم مغول بر اویغور چیره شد و از خط آنان برای نوشتن زبان خود استفاده کرد. در سرزمین مغولستان سنگ‌نگاره‌ها و کتیبه‌های بسیاری با خط مغولی وجود دارد. از نمونه‌های این سنگ‌نوشته‌ها می‌توان به ستون سنگی یادبود چنگیزخان اشاره کرد که در حدود ۱۲۲۴ میلادی نوشته شده است. همچنین نامه‌های زیادی نیز با خط مغولی از ایلخانان مغولی باقی ‌مانده ‌است.

بامداد محمدی ‌/‌ جام‌جم