ضرب‌و‌تقسیم با سروصدای مهره‌های چوبی

این وسیله بین‌المللی که جواب سوالات ریاضی را در لابه‌لای مهره‌هایش پنهان کرده، «چرتکه» نام دارد؛ چرتکه‌ای که تا همین چند دهه پیش یار دیرین کسبه قدیمی بود. تا قبل از آمدن ماشین‌حساب مغازه‌داران ایرانی چهار عمل اصلی ضرب، تقسیم، جمع و تفریق را با این وسیله سنتی انجام می‌دادند. چرتکه شکل پیچیده‌ای ندارد. یک قاب چوبی، چند سیم موازی فلزی و چند مهره که روی سیم‌ها بالا و پایین می‌روند. کودکان دهه 60 خیلی نمی‌توانستند با این وسیله ارتباط برقرار کنند. آنها نمی‌دانستند که مهره‌های قهوه‌ای و سیاه رنگ هر کدام چه نقشی دارند. یا این که چرا مخترع چرتکه در برخی از ردیف‌ها مهره‌های کمتری گنجانده است. کودکان فقط می‌دیدند که پدربزرگ‌هایشان ساعت‌ها سرگرم این وسیله می‌شوند و پس از هر بار بالا و پایین کردن مهره‌ها، اعدادی را در دفتر سررسید یادداشت می‌کنند. برخی از پدربزرگ‌های مهربان، کار با چرتکه را به نوه‌های دلبندشان آموزش دادند، اما نوه‌هایی که می‌توانستند در چشم به‌هم‌زدنی محاسباتشان را با ماشین‌حساب انجام دهند، خیلی علاقه‌ای به آموختن رموز این وسیله مستطیلی شکل نشان نمی‌دادند.

وفاداری برخی کسبه ایرانی به سنت «چرتکه»

چرتکه هنوز هم در مغازه برخی کسبه ایرانی حضورش را حفظ کرده است. روی میز آنها چرتکه رنگ و رو رفته‌ای دیده می‌شود که با آن دخل و خرجشان را محاسبه می‌کنند. این گروه از مغازه‌داران در برابر پدیده‌های جدید مثل «ماشین حساب» مقاومت می‌کنند و تغییرات را نمی‌پذیرند. شاید هم می‌خواهند با این کارشان به سنت‌های قدیمی احترام بگذارند و با قرار دادن یک چرتکه، اصالت و قدمتشان را به رخ مشتریان بکشند. حتما تا به حال برای شما هم پیش آمده که وارد فروشگاهی شده‌اید و صاحب آنجا هنگام دریافت پول اعلام کرده که ما دستگاه کارتخوان نداریم. این مغازه‌داران توجیه‌های متنوعی برای استفاده نکردنشان از فناوری روز می‌آورند. آنها می‌ترسند که دستگاه اشتباه کند و پولی به حسابشان واریز نشود. خیلی‌هایشان هم کار با دستگاه کارتخوان را بلد نیستند و خیلی هم علاقه‌ای ندارند که یاد بگیرند. برخی از کسبه هم می‌گویند ما از لمس پول در دستمان و شمردنش لذت می‌بریم و حاضر نیستیم این لذت را با هیچ چیز دیگری عوض کنیم.

خیلی از مغازه‌داران برای ثبت فروش و دریافتی و پرداختی‌شان از نرم‌افزارهای رایانه‌ای استفاده نمی‌کنند. آنها دفتری قدیمی دارند که همه اتفاقات را در آنجا یادداشت می‌کنند؛ با خودکاری که یک سرش با نخ به گوشه میز متصل شده است! آخر سال که می‌شود همه برگ‌های این دفتر را ورق می‌زنند تا ببینند در 12 ماه گذشته چقدر سود کرده‌اند. بنابراین مقابله برخی کسبه با پیشرفت‌های علمی فقط محدود به چرتکه و ماشین حساب نمی‌شود و قصه‌اش سر درازی دارد.

چرتکه‌اندازی ده انگشتی

برای استفاده از چرتکه شما باید مهارت‌های ویژه‌ای داشته باشید. بدون داشتن این مهارت‌ها نمی‌توانید از پس محاسبات خودتان بربیایید، ولی آموختن شیوه کار با چرتکه، سرعت‌تان را بسیار بالا می‌برد. از این نظر می‌توان چرتکه انداختن را به تایپ کردن شبیه دانست. کسی که تایپ ده انگشتی را بلد است، بسرعت کلمات و جملات را به صفحه نمایشگر رایانه تقدیم می‌کند؛ اما کسی که در تایپ ضعف دارد، چند دقیقه‌ای روی صفحه کلید دنبال هر حرف می‌گردد. تایپیست‌های حرفه‌ای می‌دانند که انگشتشان را چگونه روی صفحه کلید قرار دهند تا راحت‌تر به حروف دسترسی پیدا کنند. در چرتکه‌اندازی هم هر انگشت وظیفه خاصی دارد. انگشت وسط و نشانه و شصت باید در جایگاه مخصوص خودشان قرار گیرند تا سریع‌تر مهره‌ها را بالا و پایین کنند. به عنوان مثال اضافه و کم کردن مهره‌های بالا توسط انگشت وسط انجام می‌شود و کار اضافه کردن مهره‌های پایین را انگشت شصت انجام می‌دهد. چرتکه‌انداز ماهر کسی است که چرتکه را از روی میز بلند نکند. بعضی وقت‌ها لازم است شما چرتکه را به حالت صفر کامل دربیاورید. این اتفاق تقریبا شبیه ری‌استارت کردن رایانه است! برای انجام دادن صفر کامل باید چرتکه را با انگشت شصت و دو انگشت آخر با زاویه تقریبا ۴۵ درجه بلند کرده و مجددا پایین بیاورید، بدون آن‌که چرتکه از سطح میز جدا شود.

بیشتر از 10 میلیون را از چرتکه نخواهید

جالب است بدانید که هم‌اکنون بسیاری از تجار و کسبه ژاپنی محاسباتشان را با چرتکه انجام می‌دهند. این در حالی است که ژاپن خودش یکی از مهم‌ترین تولید‌کنند‌گان لوازم الکترونیکی و فناوری نوین است. همچنین در بسیاری از مدارس جهان از روش UCMAS برای فعال کردن و پرورش ذهن کودکان استفاده می‌کنند. در این روش چرتکه‌ای به دست دانش‌آموز می‌دهند و از او می‌خواهند محاسباتی را انجام دهد. چرتکه ذهن را فعال می‌کند و قدرت خلاقیت آدم‌ها را بالا می‌برد. البته استفاده از چرتکه به کسبه ایرانی خیلی توصیه نمی‌شود، چون با چرتکه‌های قدیمی فقط می‌توان محاسبات زیر ده میلیون تومان را انجام داد. مخترعان قدیمی چرتکه پیش‌بینی نکرده‌اند که ممکن است روزی ایرانی‌ها ثروتشان خیلی زیاد شود و همگی میلیونر باشند!

احسان رحیم‌زاده