پیدا و پنهان حکمرانی فضای مجازی

نگاهی به آمار کاربران اینترنت و فضای مجازی در ایران و جهان، تصویری روشن از واقعیت امروز ترسیم می‌کند. طبق آمارها اکنون بیش از ۷۲میلیون ایرانی کاربر فعال اینترنت هستند که ۶۵درصدشان جوانان ۱۵ تا ۳۴ساله هستند. در سطح جهانی نیز ۵.۳میلیارد نفر‌ معادل شش نفر از هر ۱۰نفر به اینترنت دسترسی دارند. این یعنی دیجیتالی شدن، سیطره‌ای بی‌سابقه بر زیست جهانیان یافته و هر روز ابعاد مختلفی از زندگی بشر را در خود می‌بلعد.  
علیرضا چابکرو‌ پژوهشگر ارتباطات در این خصوص به جام‌جم می‌گوید: فضای مجازی در آینده‌ای نه‌چندان دور به‌نوعی حکمرانی خواهد کرد و بر همه پدیده‌های بشری اثر می‌گذارد. در گذشته دولت‌ها سیاست‌گذاری می‌کردند و مردم تابع بودند اما امروز مسیر معکوس شده و فضای مجازی از طریق مردم و تعامل با حکومت‌ها در حال اعمال حاکمیت است. 
 به گفته او هرچند جامعه هنوز در مرحله گذار و دچار نوعی هرج‌ومرج است‌ اما ضریب نفوذ فضای مجازی در حکمرانی روزبه‌روز در حال افزایش است. 
 
آسیب‌های واقعی دنیای مجازی 
با وجود سیطره وسیع فضای مجازی بر جوامع، تا حرف از نظارت بر فضای مجازی می‌شود، عده‌ای آن را به محدود شدن آزادی‌ شهروندان تعبیر می‌کنند اما واقعیت این است که نظارت هوشمند، نه دشمن آزادی بلکه شرط امنیت در زیست دیجیتال است. 
‌گزارش‌های مرکز مطالعات استراتژیک و بین‌المللی و دانشگاه هاروارد نشان می‌دهند که نبود نظارت، بستر سه تهدید اصلی یعنی‌ افزایش ۸۰درصدی حملات سایبری، رشد ۲۵درصدی تنش‌های اجتماعی ناشی از اطلاعات نادرست و افزایش حدود ۳۰درصدی افسردگی در میان جوانان است. ‌‌در کشور ما نیز طبق آمار پلیس فتا، سال گذشته بیش از ۲.۵میلیون جرم سایبری ازجمله۴۰۰هزار کلاهبرداری مالی و۱۵۰هزارآزارجنسی آنلاین ثبت شده‌ودرنیمه نخست امسال، کلاهبرداری اینترنتی با سهم ۴۰درصدی در صدر قرار گرفته است. همزمان، مرکز آمار از وابستگی ۶۵درصدی جوانان به شبکه‌های اجتماعی و افزایش ۲۵درصدی اختلالات روانی در سال جاری خبر داده است.  وزارت ارشاد هم اعلام کرده بیش از ۷۰درصد محتوای نامناسب کودکان از پلتفرم‌های خارجی می‌آید. این آسیب‌ها جهانی است. یونیسف از ۱.۵میلیون کودک قربانی سوءاستفاده آنلاین و مرکز کنترل و پیشگیری از بیماری ایالات متحده از رشد ۴۲درصدی خودکشی‌های ناشی از قلدری مجازی در آمریکا خبر می‌دهند. حال سوال این است آیا می‌توان در چنین شرایطی، امنیت و سلامت روان را قربانی شعار آزادی کرد؟ 
 
رویای آزادی مطلق 
تجربه جهانی ثابت کرده نظارت مسئولانه مانند قوانین سختگیرانه حفاظت از داده در اروپا در‌واقع حافظ حقوق اساسی کاربران است. این راهکار، نه یک محدودیت‌ بلکه سنگ بنای توسعه پایدار در عصر دیجیتال است. ‌ 
‌چابکرو معتقد است در ظاهر این فضا، جریان آزاد اطلاعات قرار دارد و کسانی که نسبت به این مسأله مدعی هستند، بر این باورند که هر کاربری می‌تواند نظرات خود را عنوان کند اما در باطن آن چیزی که رخ می‌دهد، برهم‌زدن انسجام ذهنی مخاطبان است. 
‌به گفته وی اکنون شاهد نوعی هرج و مرج در فضای مجازی هستیم که همین مسأله ضرورت اعمال قوانین و مقررات بر فضای مجازی را ایجاب می‌کند؛ قوانینی که البته با قانونگذاری در سایر حوزه‌ها، تفاوت آشکاری دارند؛ چراکه با توجه به تحولات سریع تکنولوژی قوانین حاکم بر این فضا نیز نمی‌توانند پایدار بمانند و نیازمند به‌روزرسانی مستمر هستند.
آن‌طور که این پژوهشگر ارتباطات توضیح می‌دهد هیچ‌گاه فضای مجازی در هیچ کجای دنیا به‌طور کامل آزاد و رها نبوده است و همه دولت‌ها_ حتی آمریکا به‌عنوان مادر فضای مجازی_ وقتی با پدیده‌ای مثل تیک‌تاک مواجه شد محدودیت‌هایی را اعمال کرد. علاوه ‌بر آن فرانسه، انگلیس، استرالیا و بسیاری کشورهای دیگر هم همین وضعیت را دارند و کشور ما نیز از این قاعده مستثنی نیست. 
 
وحدت رویه؛ حلقه مفقوده قانونگذاری 
سیر قانونگذاری و کنترل بر فضای مجازی در کشور طی سال‌های اخیر روندی رو‌به‌افزایش داشته است. از قانون جرایم رایانه‌ای سال ۱۳۹۵ تا طرح‌های جدیدی مانند نظام‌بخشی فضای مجازی و حمایت از حقوق کاربران، هدف اصلی این قوانین، کنترل محتوا، مسئولیت‌پذیری پلتفرم‌ها و حفظ حاکمیت داده‌ها بوده است. با این حال، اجرای ناقص، ناهماهنگی نهادی و کندی به‌روزرسانی قوانین در برابر رشد فناوری‌ موجب شده بخش زیادی از آسیب‌ها و جرایم آنلاین همچنان بی‌پاسخ بماند.‌‌چابکرو ریشه این چالش را درنبود نگاه علمی و منسجم می‌داند و می‌گوید: فضای مجازی مجموعه‌ای از شبکه‌های اجتماعی، هوش مصنوعی و فناوری‌های نوین است که بر رفتار اجتماعی و اقتصادی مردم اثر می‌گذارد اما هنوز یک رویه واحد نسبت به آن وجود ندارد و گاه تصمیم‌ها همدیگر را خنثی می‌کنند. 
‌به عقیده او اگر برای پدیده‌ای قانونگذاری و بعد آن را رها‌ کنیم، دچار هرج‌ومرج فکری خواهیم شد. به‌عبارت دیگر نبود وحدت رویه، مردم را سردرگم و زمینه گسترش ابزارهای آسیب‌زا را فراهم می‌کند. 
 
فضای مجازی؛ از محدودیت تا فرصت‌سازی 
این روزها فضای مجازی‌ با تمام پیچیدگی‌ها و چالش‌هایش، فرصت‌های بی‌سابقه‌ای برای جامعه و کشور ایجاد کرده ‌اما برای بهره‌برداری هوشمندانه از این فرصت‌ها و کاهش آسیب‌ها لازم است قوانین و مقرراتی متناسب با نیازها و ساختارهای این فضا وضع شود.‌چابکرو راهکار اصلی برای نظم‌دهی و کنترل فضای مجازی را نیازمند برنامه‌ریزی منسجم می‌داند. درواقع همه سازمان‌ها و نهادها، از آموزش و پرورش، شهرداری‌ها، صنعت و سیاست، باید فضای مجازی را به‌عنوان یک واقعیت اجتناب‌ناپذیر بپذیرند و برای آن برنامه داشته باشند.  
این پژوهشگر ارتباطات تأکید می‌کند: محدودیت‌ها لازم است اما باید بدانیم این محدودیت‌ها چگونه می‌توانند تبدیل به فرصت شده و جریان‌سازی شوند. به‌عبارتی دیگر اکنون آموزش، تربیت نسل‌ها و پرورش ظرفیت‌های داخلی، شرط لازم و اساسی برای حکمرانی مؤثر در فضای مجازی است.