بی‌رحمی کوسه‌ها بی‌حکمت نیست

اعضای این گروه نه‌تنها اغلب برای مردم عادی ناشناخته هستند، بلکه اهمیت حضور آنها در زیستگاه‌های آبی نیز آن‌طور که باید شناخته نشده. به‌عنوان مثال اگر بشنوید کوسه‌ها به طور میانگین بین 20 تا 30 سال عمر می‌کنند، شاید فقط به این فکر کنید که طول عمر این حیوانات ترسناک چقدر زیاد است! اما آیا این قضاوت درست است؟ آیا ما شناخت درستی از کوسه‌ها و اهمیت حضور آنها در دریاها داریم؟ متاسفانه گاهی حتی شنیدن این‌که برخی کوسه‌ها در معرض خطر انقراض هستند، بعضی‌ها را خوشحال می‌کند! اما آیا می‌دانید که کوسه‌ها نوعی فسیل‌های زنده هستند؟ هیچ می‌دانستید کوسه‌ها بیش از 450 میلیون سال است در دریاها زندگی می‌کنند؟

در این میان کوسه‌های خلیج ‌فارس با سابقه حضور بیشتر از 7000 سال، قطعا صندوقچه اسرار بسیاری هستند. اطلاعات از وضعیت زیستی کوسه‌ها در خلیج ‌فارس و دریای عمان بسیار ناچیز و محدود است و همین امر باعث شده برخی تاثیرات مستقیم و غیرمستقیم ناشی از حذف جمعیت‌های خاص چندان که باید مورد توجه قرار نگیرد.

کوسه‌های خلیج‌فارس

حدود 30 گونه مختلف از کوسه‌ها در آب‌های خلیج‌فارس شناسایی شده است. بنا به گفته محققانی مثل دکتر ریما جابادو، محقق ارشد و مدیر طرح ماهیان غضروفی خلیج‌فارس و فارغ‌التحصیل دانشگاه جیمز کوک استرالیا، خلیج‌فارس ‌باید به دلیل وضعیت خاص توپوگرافی بیشتر از نظر شناخت گونه‌های مختلف مورد مطالعه قرار گیرد، زیرا احتمال ثبت گونه‌ها و ژن‌های جدید در آن محتمل است. (برای اطلاعات بیشتر رجوع کنید به مقاله «کوسه‌های خلیج‌فارس در مسیر انقراض» که بیست و هشتم شهریور 92 و «شمارش معکوس برای کوسه‌های اره‌ای» که دوازدهم تیر 93 در همین صفحه چاپ شده بودند)

مساله اینجاست که کوسه‌های خلیج‌فارس از نظر اندازه تفاوت‌های آشکاری با یکدیگر دارند. برای مثال برخی گونه‌ها بین 70 تا 80 سانتی‌متر طول دارند، در حالی که طول بدن برخی دیگر حتی به چهار متر هم می‌رسند. کوسه نهنگی یا وال کوسه که در زبان محلی از آن با ‌عنوان «کولی کر» یاد می‌شود، یکی از گونه‌های شاخص خلیج‌فارس است که در فهرست سرخ اتحادیه جهانی حفاظت از طبیعت و منابع طبیعی در رده آسیب‌پذیر، قرار دارد و طول آن گاهی به بیش از 15 متر می‌رسد. جمعیت این‌گونه در سال‌های اخیر روندی نزولی داشته است که علت آن را باید در دو دلیل عمده جستجو کرد؛ نخست طبیعت مهاجرگونه این‌ کوسه است که به صید آن به شکل ناخواسته و گاه تعمدی منجر ‌شود و دوم تصادم با کشتی‌ها و لنج‌ها که البته آمار آن کم نیست.

توتیای دریایی، شکاری که شکارچی را می‌بلعد

توتیاهای دریایی که برخی به آنها خارپشت دریایی می‌گویند، آبزیان کوچک و خارداری هستند که بواسطه همه‌چیزخواری مسئولیت پاکسازی بستر دریاها و اقیانوس‌ها را به عهده دارند. توتیاهای دریایی در اقیانوس‌های سراسر جهان اعم از نواحی عمیق و حتی نواحی کم‌عمق زندگی می‌کنند. آب‌های سرد و بویژه نواحی قطبی از جاهایی هستند که توتیاها در آنها بندرت ثبت می‌شوند. خلیج‌فارس یکی از زیستگاه‌های شاخص این خارداران کوچک است. گونه موسوم به Ehinometra mathaei یک گونه از توتیاهای دریایی است که معمولا در آب‌های کم‌عمق خلیج‌فارس و دریای عمان یافت می‌شود. در مجموع حدود 200 گونه مختلف از توتیاهای دریایی در ابعاد و شکل‌های مختلف در جهان به ثبت رسیده است. توتیای دریایی سرخ یکی از نام‌آشناترین موجودات زنده کره زمین است که طول عمر آن در برخی موارد حتی به 200 سال هم می‌رسد.

توتیاهای دریایی تاثیرات عمده‌ای روی ساختار و وضعیت دینامیکی زیستمندان نواحی جزر و مدی دریاها و سواحل دارند. تحقیقات پروفسور وود و همکارانش در سال 2008 میلادی (1387 هـ .ش) نشان داد که افزایش غیرمتعارف جمعیت توتیاهای دریایی در مناطق معتدل می‌تواند به خالی شدن نواحی وسیعی از جلبک‌های ماکرو و سایر زیستمندان منجر شود. توتیاهای دریایی به واقع همه‌چیزخوار هستند، اما منبع غذایی عمده آنها از جلبک‌هایی تامین می‌شود که در لابه‌لای مرجان‌ها و صخره‌های سنگی زیست می‌کنند.

پروفسور وود و همکارانش در تحقیقات خود نشان دادند تغییراتی تا به این اندازه ملموس در ساختار بیولوژیکی و وضعیت فیزیکی جوامع زیستی نواحی ساحلی می‌تواند تاثیرات فاجعه‌باری را برای کل اکوسیستم به همراه داشته باشد. این به آن معناست که انفجار جمعیت توتیاهای دریایی نه‌تنها ذخایر گیاهی بلکه حتی زیستگاه‌های ارزشمندی مثل آب‌سنگ‌های مرجانی را نیز تهدید خواهد کرد. نابودی زیستگاه‌های پرتنوع هم در نهایت بقای میلیون‌ها موجود زنده اعم از ماهیان، کوسه‌ها و در مراحل بعدی انسان‌ها را به مخاطره خواهد کشاند.

کاهش جمعیت یکی، افزایش جمعیت دیگری

کنش و برهم کنش موجودات زنده در هر اکوسیستم به حدی حساب شده است که در شرایط طبیعی مانع بروز فجایعی مثل انفجار جمعیت یک گونه خاص می‌شود. در مورد کنترل جمعیت توتیاها نیز این کوسه‌ها هستند که به‌عنوان یکی از مهم‌ترین شکارچیان آنها می‌توانند کمک موثری در حفظ تعادل محیط‌زیست دریاها کنند. در حال حاضر افزایش جمعیت توتیاهای دریایی در خلیج‌فارس یکی از نگرانی‌ها و دغدغه‌های کارشناسان محیط‌زیست است.

عالیه چنگیزی، پژوهشگر برتر محیط‌زیست دانشگاه آزاد اسلامی واحد اهواز سال 90 یکی از محققان جوانی است که در بخش موزه و بانک ژن اداره کل حفاظت محیط‌زیست فعالیت دارد و تاکنون چند مقاله علمی ـ پژوهشی درباره بررسی اجمالی وضعیت کوسه‌های خلیج‌فارس از او منتشر شده است. چنگیزی در پاسخ به خبرنگار جام‌جم که چرا حفاظت از کوسه‌های خلیج‌فارس از نظر متخصصان امری حیاتی است، می‌گوید: «یکی از غذاهای روزانه کوسه‌ها، توتیای دریایی است. کاهش چشمگیر تعداد کوسه‌ها افزایش جمعیت یا به عبارت دیگر انفجار جمعیت توتیای دریایی را به دنبال دارد که این ازدیاد جمعیت توتیا، نه‌تنها ذخایر گیاهان دریایی، بلکه حتی مرجان‌ها و اسفنج‌ها را نیز تحت‌ تاثیر قرار می‌دهد.

همین مساله ساده است که باعث برهم خوردن توازن جمعیت آبزیان دریایی می‌شود. از سوی دیگر نابودی مرجان‌ها به علت انفجار جمعیت توتیای دریایی خطرات زیادی را به دنبال خواهد داشت. در سال‌های گذشته از سوی برخی کارشناسان این موضوع مطرح شد که برای کنترل جمعیت توتیاهای دریایی نمی‌توان موجوداتی را وارد آب‌های خلیج‌فارس کرد که خوراکشان توتیا باشد؛ زیرا معرفی و وارد کردن این موجودات علی‌رغم کنترل احتمالی جمعیت توتیاهای دریایی ممکن است به تاثیرات و عواقب سوء دیگری در محیط‌زیست منطقه منجر شود.»

اگر همگان تاثیر وجود کوسه‌ها را در محیط دریایی و خصوصا در کنترل جمعیت توتیاهای دریایی بخوبی درک کنند آنگاه پی خواهند برد که یکی از مهم‌ترین راه‌حل‌های نجات اکوسیستم خلیج‌فارس حضور فعال کوسه‌هاست.»

کوسه‌ها و زیستگاه‌های مرجانی

زیستگاه‌های مرجانی ازجمله باارزش‌ترین ذخیره‌گاه‌های زیستی در جهان هستند که اغلب در حدفاصل عرض جغرافیایی 25 درجه شمالی و جنوبی یافت می‌شوند. اقیانوس هند و آرام از لحاظ تنوع جزو وسیع‌ترین و منحصربه‌فردترین عرصه‌های آبی هستند که آب‌سنگ‌های مرجانی در آنها حضوری شاخص دارند. خلیج‌فارس به واقع یکی از زیرقلمروهای این مجموعه عظیم است که ایزوله بودن آن، شرایط خاص و کاملا متفاوتی را برای گونه‌های مختلف رقم زده است.

کدورت آب، شوری نسبتا زیاد، تغییر دمای آب و فعالیت‌های انسانی ازجمله دلایلی است که تنوع آب‌سنگ‌های مرجانی را در این منطقه نسبتا محدود و بشدت آسیب‌پذیر کرده است. تازه‌ترین مطالعات نشان می‌دهد هر مترمربع مرجان از نظر اقتصادی ارزشی نزدیک به 150 میلیون تومان دارد و همین مساله بخوبی گویای اهمیت این زیستگاه‌های باارزش است.

عالیه چنگیزی رابطه میان کوسه‌ها و زیستگاه‌های مرجانی را این‌طور توصیف کرد: «صخره‌های مرجانی در کنار کوسه‌ها و سایر آبزیان می‌توانند تاثیر بسزایی در جذب توریسم و مهم‌تر از آن کمک به اقتصاد محلی داشته باشند. جالب است بدانید در هر مکانی از کره زمین که اجتماعات مرجانی سالم و آب‌های پاک وجود دارد، تعداد قابل توجهی از کوسه‌ها نیز حضور دارند. لذا بخوبی مشخص است که نبود کوسه‌ها باعث انفجار جمعیت توتیا شده و افزایش جمیت توتیا نیز باعث از بین رفتن اجتماعات مرجانی می‌شود و در نهایت نبود مرجان‌ها به علت فواید متعدد می‌تواند ضربه سنگینی بر تعادل اکولوژیک محیط‌های آبی ازجمله خلیج‌فارس وارد کند.»

مرگ‌های خاموش

در حال حاضر فعالیت‌های صیادی و بویژه صید ضمنی و ناخواسته کوسه‌ها یکی از مهم‌ترین دلایل کاهش جمعیت کوسه‌هاست. به این صورت که معمولا به صورت ناخواسته در تورهای صیادی به دام می‌افتند و متاسفانه ناآگاهی باعث می‌شود بسیاری از آنها که اغلب جزو گونه‌های نادر و در معرض خطر انقراض هستند، در این تورهای صیادی مرگ‌های دردناکی را تجربه کنند. صید ضمنی یا By-catch به دلیل پتانسیل بالای تلفات و تاثیر منفی بر کل اکوسیستم دریایی اهمیت بسزایی در کاهش جمعیت بویژه در مورد کوسه‌ها دارد. برخی صیادان تصور می‌کنند کوسه‌ها عامل کاهش جمعیت ماهیان هستند. در حالی که تازه‌ترین تحقیقات پژوهشگران دانشگاه ورمونث نشان می‌دهد افزایش تعداد نهنگ‌ها و کوسه‌ها در عمل فرصت مناسبی است که می‌تواند نه‌تنها تضمین‌کننده سلامت دریاها باشد، بلکه تعداد ماهیان را نیز افزایش بدهد.

از سوی دیگر یافته‌های علمی حاکی از آن است که سلامت گونه‌ها از بسیاری جهات فقط در سایه شکارچیان آنها تامین خواهد شد. به این ترتیب که تعقیب و گریز شکارچیانی مثل کوسه‌ها در دریاها باعث می‌شود فعالیت ماهی‌ها بیشتر و در نتیجه میزان چربی کبدی آنها تاحد زیادی کاهش پیدا کند که این مساله البته در خواص و کیفیت گوشت مصرفی نیز نقش بسزایی دارد. از طرفی این موضوع موجب بقای ماهی‌های قوی‌تر شده که همین موجب می‌شود ماهی‌هایی به سن بلوغ و تولیدمثل برسند که بتوانند در محیط سراسر رقابتی طبیعت بهتر دوام بیاورند و گلیم خود را از آب بیرون بکشند و ماهی‌های ضعیف‌تر زودتر حذف شوند تا بهترین نمونه‌ها ذخیره ژنتیکی نسل آینده را تامین کنند.

منابع:

Researchgate‌/ A-z-animals/ Sharks-world‌/ Beachchairscientist/Marinebio

فرناز حیدری ‌/‌ جام‌جم