تلاش مادر احمدشاه برای حفظ سلطنت قاجار

یکی از شرایط این ازدواج که از سوی ملکه جهان و پدرش کامران میرزا تعیین شد طلاق همسر صیغه‌ای اعتضادالسلطنه بود که این شرط پذیرفته شد. 3 ومحمدعلی میرزا از آن پس دیگر همسری برنگزید. یک سال بعد در 4 رجب 1311 ملکه جهان برای حرکت به سمت تبریز، مقر ولیعهد، آماده شد. محمدعلی میرزا حال به مقام ریاست کل قشون آذربایجان منصوب شده بود.

مراسم عزیمت با شکوه بسیار صورت گرفت: « افواج رکاب با شاگردهای دو مدرسه بی معنی از دم سر در الماسیه تا باغ امیریه صف بسته بودند. تمام شاهزادگان و وزراء و صاحب‌منصبان نظامی و قلمی حاضر بودند. جمعیت تماشاچی زن و مرد بی حساب بود. خیلی تماشا داشت. فیلبان‌باشی هم با فیل جلو جلو حرکت می‌رفت... تهیه جهیز برای این عروس بیش از حد و اندازه دیده‌اند. هیچ عروسی با این همه جهیزیه دیده نشده است». 4

ملک جهان، همسر محمدعلی شاه

دو سال بعد با بر تخت نشستن مظفرالدین شاه، محمدعلی میرزا به ولایتعهدی انتخاب و در تبریز ماندگار شد. سلطان احمد میرزا نخستین فرزند ملکه جهان در 1314 در تبریز متولد شد. در 1324 با فوت مظفرالدین شاه محمدعلی میرزا ولیعهد بر جای پدر بر تخت سلطنت رسید و این در هنگامی بود که حکومت ایران به حکومت مشروطه تبدیل شده بود. در آستانه این تغییر برخوردهایی بین نماینده سلطنت، محمدعلی شاه و مشروطه‌خواهان روی می‌داد و دراین میان طبیعی بود که ملکه جهان از همسر خود حمایت کند.

مخالفان محمدعلی شاه در این دوره از توطئه‌های ملکه جهان بسیار سخن گفته‌اند، شایع بود که " ملکه برای اینکه وکلای مجلس را که موی دماغ او بودند از بین ببرد دستور داد به تعداد آنها گوسفند آتش بزنند و معتقد بود به این ترتیب همه آنها را قتل‌عام کرده است." 5 یکی از دلایل مخالفت ملکه جهان با نظام مشروطه این بود که اقتدار دربار از بین می‌رفت، مناصب با تایید مجلس باید به اشخاص واگذار می‌شد و این با دوره‌های پیشین که کسان بسیاری به مشاغل مهم تنها بنابر رابطه خویشاوندی منصوب می‌شدند بسیار تفاوت داشت.

نقل است که ملکه جهان در این خصوص حسرت روزگار ناصرالدین شاه را می‌خورد که: " ... آنها اقلا می‌توانستند برادر و کس و کار خود را به وزارت و حکومت برسانند و برای من ممکن نیست که پدرم نایب‌السلطنه و برادرم شازده مشدی را به منصب لایق برسانم " 6 خصوصا که پدرش کامران میرزا نایب‌السلطنه و وزیر جنگ توسط نمایندگان مجلس مجبور به کناره‌گیری از سمت خود در دولت میرزا علی‌اصغر خان امین‌السلطان شد. شایعات و برخوردهای تند مشروطه‌خواهان و سوء قصد به جان محمدعلی شاه ازعواملی بود که ملکه جهان را نسبت به آنها بدبین می‌ساخت.

ملک جهان، همسر محمدعلی شاه

پس از کشاکشهای بسیار میان مجلسیان و شاه، محمدعلی شاه تصمیم به مقابله جدی با مخالفان خود گرفت. او در 4 جمادی‌الاولی 1326 به همراه درباریان و همسرش راهی باغ شاه شد. سرانجام مقابله شاه و مجلس، به توپ بستن آن به دست قوای قزاق و دستگیری مشروطه‌خواهان در 23 جمادی‌الاولی 1326 بود. در این واقعه خانه ظهیرالدوله و همسرش ملکه ایران فروغ‌الدوله دختر ناصرالدین شاه و عمه محمدعلی شاه بود به عمد تخریب شد.

پس از این واقعه شاه فروغ‌الدوله را به باغ شاه احضار کرد و به همراه ملکه جهان تاسف خود از این اتفاق را به او و همسرش ابلاغ کردند: " ... فرمودند از غرامت تمام اسبابی که از خانه ظهیرالدوله برده‌اند بر می‌آییم. کمال التفات را به ظهیرالدوله دارم. ... واقعا می‌توانم قسم بخورم اعلیحضرت اقدس شهریاری و حضرت علیه ملکه جهان به اندازه‌ای از این واقعه افسوس می‌خورند و اظهار التفات به من می‌کنند که خجل شده‌ام ....". 7

احمد شاه قاجار

مقابله شاه و مخالفانش یک سال به طول انجامید و در تمام این مدت ملکه جهان در کنار همسر خود با دیدگاهی یکسان سرکوب مخالفان را توصیه می‌کرد. با نزدیک شدن قوای مجاهدین به سوی تهران و احساس خطر شاه و ملکه باغ شاه را ترک کرده به سلطنت‌آباد رفتند. فروغ‌الدوله در نامه‌ای به همسر خود ظهیرالدوله در این مورد می‌نویسد: ‌"‌ ... بیست روز پیش از این یک روز نشسته بودیم اسمعیل خان خواجه آمد که شاه احوال شما را می‌پرسد ملکه جهان هم می‌گوید از ما هیچ خبر دارید که سپهدار دارد می‌آید از قزوین بیرون آمده است ما هم قزاق و قشون فرستادیم. اوقات شاه و ملکه جهان خیلی تلخ است." 8 ملکه جهان که نگران حمله مجاهدین بود شبها برای خواب به همراه شاه و فرزندانش سلطنت‌آباد را ترک و به مبارک‌آباد یا صاحبقرانیه و یا شاه‌آباد می‌رفتند و صبح دوباره به سلطنت‌آباد باز می‌گشتند. 9 مقاومت در برابر قوای مجاهدین که تهران را به تصرف خود درآورده بودند بی فایده به نظر می‌رسید و درصبحگاه روز 27 جمادی‌الثانی 1327 شاه و ملکه جهان با فرزندان خود به سفارت روسیه در زرگنده پناهنده شدند و با ورود آنها پرچم روسیه و انگلیس بر سر در باغ سفارت نصب شد. همان روز بنا به رأی کمیسیون عالی محمدعلی شاه از سلطنت خلع و فرزندش سلطان احمد میرزا به مقام سلطنت منصوب شد.

محمدحسن میرزا

محمدعلی میرزا و ملکه جهان نسبت به فرزند خود علاقه بسیار داشتند و جدا نشدن از او یکی از مسائلی بود که از سوی آنها توسط سفیر روس به هیئت عالی پیشنهاد داده شد: ‌" ولیعهد بر تخت سلطنت بنشیند ولی اجازه داده شد که مدتی همراه مادرش در خارج بسر برد یا اگر این ترتیب غیر قابل قبول باشد برادر کوچکش به سلطنت برگزیده شود ... " ملکه جهان که نگران نتیجه مذاکره شاه و سفرای دولتین بود " مرتبا در آستانه در ظاهر می‌شد و بدون شک نفوذ اشکهای او بود که سبب شد شاه این پیشنهادها را عنوان کند ". 10 این پیشنهادات از سوی سفرا مطرح نشد و خود محمدعلی میرزا نیز جدایی از احمد شاه را پذیرفت. مجاهدین به همراه عضدالملک برای بردن شاه جوان به سفارت روسیه رفتند: " ملکه جهان راضی نبود و نایب‌السلطنه (کامران میرزا) ولیعهد را داد به دست عضد الملک و گفت ببرید. مختارید هر طور می‌خواهید تربیتش کنید." 11

خدیجه و مجید میرزا

دو ماه بعد از بر تخت نشستن احمد شاه محمدعلی میرزا و ملکه جهان به روسیه تبعید شدند و در این فاصله از سوی حکومت به شدت مراقب شاه جوان بودند که از هر فرصتی برای دیدار با خانواده خود استفاده می‌کرد و حتی یک بار قصد فرار داشت که بازگردانده شد. 12

مجید میرزا و محمد میرزا

ملکه جهان از سفارت روسیه خارج شد و به کامرانیه که ملک پدرش بود رفت تا شاید فرصتی برای ملاقات با فرزند خود که او نیز به کامرانیه آمده بود پیدا کند. اما شاه جوان امکان تنها بودن با مادر خود را نیافت " هرجا می‌رود موثق‌الملک با سه چهار نفری که سپهدار و آنها قرار داده‌اند باید همراهش باشند "‌. 13

محمود میرزا

در شعبان 1327 شاه مخلوع و ملکه جهان در حالی که دو فرزند خود احمد شاه و محمدحسن میرزا ولیعهد را در تهران پشت سر می‌گذاشتند به سوی روسیه حرکت کرده در اودسا در کاخی که از سوی تزار برای آنها در نظر گرفته شده بود اقامت کردند. سه سال بعد فخرالتاج، دختر دوست محمدخان معیرالممالک که با ملکه جهان خانم مناسبات دوستانه داشت با دشواری موفق به خروج از ایران و پیوستن به خانواده شاه مخلوع در اودسا شد. بنا به گزارشهای رسیده به هیئت دولت « معیرالممالک و دخترش از راپرتچیها و کارکنان محمدعلی شاه و ملکه جهان هستند حتی هر انقلاب جزیی که می‌شود زیر سر اینها می‌باشد». 14

حسین میرزا اعتمادالسلطنه

پس از تلاش محمدعلی میرزا و برادرانش، شعاع‌السلطنه و سالارالدوله، برای بازگشت به ایران و شکست آنها محمدعلی میرزا برای مدتی به برلین رفت و در این شهر اقامت کرد. ملکه جهان نیز از اودسا به وی پیوست و پس از چندی خانواده محمدعلی میرزا به اودسا بازگشتند. با وقوع انقلاب بلشویکی در روسیه آنها مجبور به ترک اودسا شدند و در 1919/ 1337ق با اموال خود به استانبول رفتند. شاه مخلوع و خانواده‌اش از سوی دول متفق اجازه اقامت در عثمانی و دیگر کشورهای اروپایی را یافتند و فقط حق اقامت در لندن و پاریس به آنها داده نشد. احمد شاه قاجار در سر راه سفر خود به اروپا در 1919 موفق به ملاقات با پدر و مادر خود پس از 10 سال شد.15

ملکه جهان به همراه فرزندان خود

محمدعلی میرزا و ملکه جهان با انقلاب در عثمانی مجبور به ترک این کشور شده در شهر سن رمو در ایتالیا اقامت کردند و زمستانها را در شهر نیس فرانسه به سر می‌بردند. با فوت محمدعلی میرزا در سال 1303ش در شهر سن رمو، ملکه جهان به همراه فرزندان خود قصد بازگشت به ایران را داشت. این در حالی بود که رضاخان سردارسپه در حال زمینه‌چینی برای انقراض سلسله قاجاریه بود.

ملکه جهان از بمبئی به بغداد رفت و بنا به دعوت کنسولگری ایران در این مکان اقامت گزید اما با تصویب لایحه برکناری سلسله قاجار او و همراهانش را از کنسولگری اخراج کردند: " ... ملکه جهان وارد شد، قونسول ایران اصرار داشت قونسولگری برود. آقا سید صالح کلیددار کاظمین خانه خودش. ملکه گفت اول زیارت می‌روم بعد قونسولگری بغداد. روز دیگر تلگراف از طهران گویا آمده که از قنسولخانه خارجش کردند. رفت خانه کلید دار ..." 16

ملکه جهان به همراه سه فرزند خود

محمدحسن میرزا ولیعهد سلطان احمد شاه از ایران اخراج به عراق رفت و در بغداد با مادر خود در مهمانخانه‌ای سکنی گزید. ملکه جهان برای نجات قاجاریه درصدد کمک گرفتن از علمای نجف و کربلا بود اما سفر وی به این دو شهر ممنوع شد. 17 پس از اقامتی کوتاه در عراق و به سلطنت رسیدن رضاخان او به همراه فرزندان به لبنان رفت. او برای حفظ املاک و داراییهای خود در ایران تلاش کرد و در ملاقاتی که با محمدعلی فروغی نخست‌وزیر معزول، در پاریس داشت از وی خواست تا در نزد شاه جدید برای فروش املاک او وساطت کند. 18 با آگاه شدن از بیماری سلطان احمد میرزا، شاه مخلوع، ملکه جهان خود را از لبنان به فرانسه رساند و پس از فوت فرزند خود در فرانسه اقامت داشت و با درآمد املاک خود در ایران زندگی می‌کرد. آغاز جنگ جهانی دوم موجبات نگرانی او را که با فرزندان و فرزندزادگان خود زندگی می‌کرد پیش آورد و مخاطراتی در پیش رویش نهاد.

ملکه جهان خانم در آبان 1326 در سن کلوی فرانسه درگذشت و در کنار فرزند و همسر خود در کربلا در کنار فرزند و دیگر اعضای خانواده قاجار دفن شد. حاصل ازدواج او و محمدعلی شاه سلطان احمد میرزا، محمدحسن میرزا، سلطان محمود میرزا، سلطان مجید میرزا و خدیجه خانم بودند. کتاب برهان‌الایمان که مجموعه‌ای از ادعیه و اذکار تالیف وی می‌باشد. 19‌

پی نوشت​ها:

1. جورج چرچیل، فرهنگ رجال قاجار. تهران، غلامحسین میرزا صالح، 1369، ص 58 .

2. ایرج افشار، روزنامه خاطرات محمدحسن خان اعتمادالسطنه، تهران، امیرکبیر، 1355، ص 853 .

3. اوژن اوبن، ایران امروز 1907- 1906، ترجمه: ‌علی‌اصغر سعیدی، تهران، زوار، 1362، ص 62

4. ایرج افشار و مسعود سالور، روزنامه خاطرات عین‌السلطنه، تهران، اساطیر، 1374، ج 1، ص 567 .

5. دکتر مهدی ملک‌زاده، تاریخ انقلاب مشروطیت ایران، تهران، علمی، 1363، ج 3، 491 .

6. ملک‌زاده، ص 499 .

7. جهانگیر قائم‌مقامی، اسناد تاریخی وقایع مشروطه ایران، نامه‌های ظهیرالدوله، تهران، طهوری، 1348، ص 4 .

8. جهانگیر قائم‌مقامی، ص 110.

9. همانجا.

10. حسن معاصر، تاریخ استقرار مشروطیت در ایران، تهران، انتشارات ابن سینا، 1347، ص 1187.

11. جهانگیر قائم‌مقامی، ص 121.

12. خطابه آقای سید حسن تقی‌زاده، تهران، باشگاه مهرگان، 1337، ص 86 .

13. جهانگیر قائم‌مقامی، ص 122.

14. دوستعلی خان معیرالممالک، وقایع‌الزمان، خاطرات شکاریه، به کوشش:‌ خدیجه نظام مافی. تهران، نشر تاریخ، 1361، ص 173.

15. خان ملک ساسانی، یادبودهای سفارت استانبول، تهران، چاپخانه فردوسی، 1345، ص 49 .

16. ایرج افشار و مسعود سالور، روزنامه خاطرات عین‌السلطنه، تهران، اساطیر، 1379، ج 9، ص 7398 .

17. همانجا.

18. باقر عاقلی، ذکاءالمک فروغی و شهریور 1320، تهران، علمی، 1367، ص 35 .

19. میرزا محمدعلی معلم حبیب‌آبادی، مکارم‌الآثار، اصفهان، نشر نفائس مخطوطات اصفهان، 1364، ج 6، ص 2021 .

منبع: مرکز اسناد انقلاب اسلامی