برگزاری همایش ملی جغرافیای تاریخی

به گزارش خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) حجت‌الاسلام هادی خامنه‌ای رئیس پژوهشکده تاریخ اسلام در نخستین روز از اولین همایش ملی جغرافیای تاریخی که امروز 13 اسفندماه در پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی برگزار شد طی سخنانی گفت: همین‌که استادانی سرشناس در چنین سمیناری حضور پیدا می‌کنند خود نشانه اهمیت موضوع و اهتمامی است که این استادان به موضوع علم و تولید علم دارند.

وی بابیان اینکه جغرافیای تاریخی از مباحثی است که به‌تازگی وارد عرصه تحقیق و پژوهش شده است افزود: پژوهشکده تاریخ اسلام اولین مؤسسه‌ای است که گروه علمی به این نام تأسیس کرده و امیدوارم این هم‌اندیشی دو روزه با موفقیت به کارش ادامه بدهد. همچنین امیدوارم این مجموعه راهنمایی برای تحکیم و ترویج این رشته باشد. اکنون دستاوردهای این همایش به شکل مقاله ارائه‌شده است.



حجت‌الاسلام خامنه‌ای در این نشست اظهار امیدواری کرد که بحث‌ها و مناظره‌های نهایی در این قسمت پیشروی لازم را داشته باشد و در سال‌های بعد مباحث تازه و جدیدتری اضافه شود.

به دنبال تعریف مفهوم جغرافیای تاریخی هستیم

محمدتقی رهنمایی، دبیر علمی این همایش نیز در بخش دیگری از این نشست با اشاره به این‌که پژوهشکده تاریخ اسلام در میان تمامی مراکز علمی و پژوهشی تنها مؤسسه‌ای است که رشته‌ای را به این نام دارد گفت: اگر ما به جغرافیای تاریخی توجهی نداریم دلیلی نمی‌شود سایر دنیا هم به آن توجهی نداشته باشد. پس از اعلام فراخوان این همایش، از طرف دبیرخانه اجلاس در لندن پوستری برای ما ارسال شد که حاکی از برگزاری چهاردهمین دوره جغرافیای تاریخی در این رشته در کشور انگلستان بود.

وی ادامه داد: پس از اعلام فراخوان 352 مقاله به دبیرخانه واصل شد که پس از اعلام چهار محور تخصصی در این همایش 220 مقاله ارسال شد. در مرحله بعدی 111 مقاله داوری و درنهایت 82 مقاله برای چاپ در کتاب مقالات کنگره انتخاب شد که 24 مقاله نیز در این همایش ارائه می‌شود.

وی با تأکید بر اینکه در این همایش به دنبال تعریف مفهوم جغرافیای تاریخی هستیم افزود: ما در این همایش به دنبال این هستیم که مفاهیم، رویکردها و سیر جغرافیای تاریخی را دنبال کنیم. جغرافیای تاریخی جغرافیای رویدادها و حوادث نیست، بلکه معنای وسیع‌تری از آن را در برمی‌گیرد که در حوزه رشته تاریخ و جغرافیاست.

رهنمایی بابیان اینکه انسان روی بستر جغرافیا به دنبال تأمین معاش و زیستش است یادآور شد: جغرافیای تاریخی قدرت عمل انسان را در بستر طبیعت تعریف می‌کند. جغرافیای تاریخی به دنبال این است که چگونه و چه عواملی موجب می‌شود یک حوزه تمدنی در دوره‌ای تاریخی قدرت گرفته و یا دچار افول شود. اگر این راز و رمز کشف شود رمز پایداری و توسعه جوامع نیز کشف می‌شود.

این استاد دانشگاه تمامی اقوام را دارای تاریخ دانست و اضافه کرد: اما کشورها برای تبیین تاریخ خودشان نیازمند جغرافیای مکانی هستند، چون می‌خواهند تاریخ را به جغرافیا پیوند بدهند. کشورهایی مانند پاکستان وقتی می‌خواهند تاریخشان را ورق بزنند نمی‌توانند تاریخ را با جغرافیا پیوند دهند.

وی تأکید کرد: این همایش دستاوردی دارد و آن این است که می‌تواند ابزاری برای تبیین وحدت ملی و قدرت ملی باشد. ایران نیز از معدود کشورهایی است که جغرافیا و تاریخش باهم انطباق دارد.

متأسفانه جایگاه جغرافیای تاریخی در کتاب‌ها و نوشته‌ها مشخص نیست

رهنمایی در بخش دیگری از سخنانش گفت: متأسفانه جایگاه جغرافیای تاریخی در کتاب‌ها و نوشته‌ها مشخص نیست و اگر برنامه این رشته ساماندهی شود می‌تواند به اصلاح برنامه‌های درسی رشته‌هایی مانند باستان‌شناسی، دیرینه‌شناسی، ایران‌شناسی و جغرافیا تأثیر بگذارد.

وی در بخش دیگری از این نشست بابیان این‌که علاقه‌مندان علوم انسانی در مقابل رشته‌های دیگر بسیار مظلوم واقع‌شده‌اند گفت: چطور می‌شود تاریخ ادبیات ایران را ادوارد براون می‌نویسد؟ تاریخ باستان‌شناسی ایران را پروفسور گریشمن می‌نویسد؟ تاریخ جغرافیای ایران را پرفسور هولز می‌نویسد؟ تاریخ معماری ایران را پروفسور پوپ می‌نویسد؟ ولی سفینه ناسا را پروفسور نادری ایرانی اداره می‌کند و در حوزه مغز و اعصاب در دنیا چهره‌ای همچون پرفسور سمیعی برجسته است.

این استاد دانشگاه اضافه کرد: چرا علوم انسانی را به دست غربی‌ها سپرده‌ایم؟ دانشمندان ایرانی در دانشگاه‌های جهان پیشرو هستند اما چه می‌شود که ما از علوم انسانی غافل هستیم؟ من در کتابی خواندم که علوم انسانی، علوم واقعی هستند و علوم پایه فقط ابزار هستند. در علوم انسانی مغز فرمانروای ابزار است.

باید از مغرب زمینی‌ها روش‌شناسی یاد بگیریم

به گفته رهنمایی، غربی‌ها زودتر از ما این را فهمیدند و به همین دلیل تأکیدشان بر علوم انسانی بیش از ماست. بنابراین ما باید این غفلت تاریخی را جبران کنیم و این جبران نیازمند روش‌شناسی است. ما باید از مغرب زمینی‌ها روش‌شناسی یاد بگیریم. ما علوم انسانی را باید به‌عنوان یک علم واقعی تقویت کنیم چون نیاز اساسی به علوم انسانی بیش از علوم تجربی است.

احسان اشراقی استاد تاریخ دانشگاه تهران نیز در بخش دیگری از این نشست بابیان اینکه مسئله جغرافیای تاریخی در کشورهای اروپایی چندان مطرح نبوده است گفت: شما اگر به کشورهای اروپایی نگاه کنید می‌بینید این کشورها قبایلی بودند که در یک کشور پیوسته کنار یکدیگر زندگی می‌کردند.

وی ادامه داد: متأسفانه این علم در ایران جا نیفتاده است چون کسانی که آن را درس می‌دهند نسبت به آن غافل بودند و جغرافیای تاریخی را با تاریخ و یا جغرافیا اشتباه می‌گیرند.

وی بابیان اینکه با استفاده از جغرافیای تاریخی می‌توانیم روند تکامل تاریخی یک شهر را دنبال کنیم افزود: جغرافیای تاریخی در کشور ما کمتر نشان داده‌شده، هر چه این رشته روند تکاملی را دنبال کرده اما چندان موردتوجه نبوده است.

اگر سابقه‌ای برای علم جغرافیای تاریخی نداریم به دلیل کم‌کاری اساتید است

سیروس شفقی استاد جغرافیا دانشگاه تهران دیگر سخنران این نشست بود. وی طی سخنانی با اشاره به اینکه اگر سابقه‌ای برای علم جغرافیای تاریخی نداریم به دلیل کم‌کاری استادان ماست گفت: چگونگی شکل‌گیری فرهنگ و تمدن یکی از جذاب‌ترین مباحث تاریخی جغرافیاست. جغرافیا به‌عنوان بستر شکل‌گیری تمدن نقش مهمی دارد.

وی ادامه داد: جغرافیای تاریخی تغییرات تاریخی پدیده‌های مکانی را موردبررسی قرار می‌دهد. درواقع جغرافیای تاریخی نگرش تاریخی به‌تمامی مسائل جغرافیایی است و این تفسیر می‌تواند همه شاخه‌های دانش جغرافیا را شامل شود.

وی افزود: برخی از محققان از جغرافیای تاریخی با عنوان جغرافیای تاریخی اجتماعی تعبیر کردند که پیشگامان آن جغرافیدانان قرن بیستم بودند. جغرافیای تاریخی جدید امروزه به مطالعه زندگی اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و ... جوامع توجه ویژه دارد و آن را زاییده روابط انسان با محیط زیست خود می‌داند.

این استاد دانشگاه در ادامه تعاریفی از جغرافیای تاریخی ارائه کرد و گفت: دانشمندان تعاریف مختلفی از این موضوع دارند به‌طور مثال دکتر گنجی دراین‌باره می‌نویسد:‌ جغرافیا علمی است که از محیط زندگی و روابط انسان صحبت می‌کند. تاریخ نیز درباره زمان رویدادهای زندگی انسانی سخن می‌گوید به‌هرحال هر دو علم تاریخ و جغرافیا به زندگی انسان توجه می‌کنند اما یکی به بعد زمانی و دیگری به بعد مکانی نگاه می‌کند. جغرافیا تاریخی هر مکان بحث رابطه انسان با محیط آن منطقه است.

شفقی در پایان یادآور شد: متأسفانه قلمرو جغرافیای تاریخی به سبب کم‌کاری جغرافی‌دانان و مورخان در پرده ابهام است و برای ما روشن نشده که جغرافیای تاریخی، جغرافیای انسانی گذشته است.

کتاب‌های مذهبی و عمومی به کمک جغرافیای تاریخی می‌آیند

حسین قرچانلو استاد تاریخ دانشگاه تهران در بخش دیگری از این نشست به مشکلاتی که در تحقیقات و پژوهش‌ها محققان به آن دچار هستند اشاره کرد و گفت: جغرافیای تاریخی اکنون موضوع روز بسیاری از محققان است. شناسایی اسناد جغرافیای تاریخی امروز برای خود جایی بازکرده و همه تلاش می‌کنند به این علم رونق ببخشند. به‌هرحال درباره جغرافیای تاریخی مقالات بسیاری نوشته‌شده و امیدوارم در آینده نزدیک استادان و دانشجویان، این علم چند هزارساله که در اعصار بعد از اسلام دچار مظلومت شدند را نجات دهند. باید در این حوزه آثار و کتاب‌هایی همپای علم تاریخ خلق شود تا این جمله که جغرافیا مادر علوم است دوباره عینیت یابد.

وی در ادامه به برخی از اسناد و مدارکی که می‌تواند به کمک علم جغرافیای تاریخی بیاید اشاره کرد و افزود: کتیبه‌ها و سنگ‌نوشته‌ها، بناهای تاریخی، بناهای ارتباطی، متون مذهبی مانند اوستا، متون عادی شامل آثاری که نویسندگان یونانی درباره جغرافیای شهرهای ایران نوشته‌اند مانند تاریخ هرودت، کتب ادبی مانند شاهنامه گشتاسب، زیرخاکی‌ها و جواهرات، سکه‌ها و .... ازجمله مدارک و اسنادی هستند که به علم جغرافیای تاریخی کمک می‌کنند.

جغرافیای تاریخی می‌تواند پیوندی بین علم جغرافیا و تاریخ برقرار کند

صادق آیینه‌وند رئیس پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی نیز در ادامه این نشست طی سخنانی کوتاه اظهار کرد: جغرافیای تاریخی می‌تواند پیوندی بین علم جغرافیا و تاریخ برقرار کند. مورخ و جغرافی‌دان در کنار هم هستند چون درباره زمان و مکان که فاعل هر دوی آن‌ها انسان است فعالیت می‌کنند.

وی تأکید کرد: جغرافیای تاریخی علم بسیار ارزشمندی است و لازم است تا امروز محققان توجه خاصی به این رشته داشته باشند.



علیرضا ملائی توانی دانشیار پژوهشکده علوم انسانی و مطالعات فرهنگی دریکی دیگر از پنل‌های تخصصی این همایش گفت: از گذشته رشته جغرافیا و تاریخ به‌صورت مجزا آموزش داده می‌شد درحالی‌که این دو رشته در کنار هم هستند اما امروز در حال دور شدن هستند و هیچ تلاشی برای پیوند آن‌ها صورت نگرفته است و این‌یک تأسف تاریخی است.

وی ادامه داد: جغرافی‌دانان از یک‌زمانی به بعد تخصصی روی موضوع جغرافیا کارکردند و جغرافیای تاریخی را فراموش کردند. به‌هرحال هیچ تلاش جدی برای بررسی مطالعات جغرافیای تاریخی صورت نگرفته است اما درس جغرافیای تاریخی به‌عنوان یک واحد درسی از آن زمان باقی‌مانده است.

وی بابیان اینکه امروز کتاب‌ها و مقالات زیادی درباره جغرافیای تاریخی نوشته‌شده اما ما همچنان دچار خلأ روشی و مفهومی درباره جغرافیای تاریخی هستیم گفت:‌ برگزار کردن چنین سمیناری بسیار در این زمینه می‌تواند کارساز باشد و تداوم داشته باشد.

ملائی توانی اظهار امیدواری کرد که همکاری‌های مشترکی در این حوزه وجود داشته باشد و بتوانیم ابهام‌های معرفتی و روشی و ... را از بین ببریم و به درک و تفاهم واحد و مشترکی برسیم تا هم مورخان و هم جغرافیا دانان به یک برداشت واحد از این موضوع برسند، زبان هم را بفهمند و به هم نزدیک شوند.

وی با اشاره به این‌که این هم‌اندیشی اقدامی تأسیسی است یادآور شد: خلأ روشی و مفهومی درباره جغرافیای تاریخی که در کتاب‌ها وجود داشته حتی در آثاری که مستشرقان دراین‌باره نوشته‌اند وجود دارد و این ابهامات را در این آثار نیز می‌بینیم.

بر اساس این گزارش در کارگروه‌های تخصصی که در این همایش برگزار شد استادان صاحب‌نظر دیگری درباره جغرافیای تاریخی سخنرانی کردند.

وی با بیان اینکه امروز کتاب‌ها و مقالات زیادی درباره جغرافیای تاریخی نوشته شده اما ما همچنان دچار خلاء روشی و مفهومی درباره جغرافیای تاریخی هستیم گفت:‌ برگزار کردن چنین سمیناری بسیار در این زمینه می‌تواند کارساز باشد و تداوم داشته باشد.

ملائی توانی اظهار امیدواری کرد که همکاری‌های مشترکی در این حوزه وجود داشته باشد و بتوانیم ابهام‌های معرفتی و روشی و ... را از بین ببریم و به درک و تفاهم واحد و مشترکی برسیم تا هم مورخان و هم جغرافیا دانان به یک برداشت واحد از این موضوع برسند، زبان هم را بفهمند و به هم نزدیک شوند.

وی با اشاره به این‌که این سمینار اقدام تاسیسی است یادآور شد: خلاء روشی و مفهومی درباره جغرافیای تاریخی که در کتاب‌ها وجود داشته حتی در آثاری که مستشرقان در این باره نوشته‌اند وجود دارد و این ابهامات را در این آثار نیز می‌بینیم.

بر اساس این گزارش در کارگروه‌های تخصصی که در این همایش برگزار شد اساتید صاحب نظر دیگری درباره جغرافیای تاریخی سخنرانی کردند.