واجبات دینی، زیر بنای جامعه سالم

چرا که واجبات دینی زیر بنا و شالوده جامعه اسلامی است و عمل به آنها موجب رشد و ارتقای فکری و روحی جامعه می‌شود و علاوه بر آن در پیشرفت مادی و اقتصادی جامعه نیز مؤثر است. ‌ پس تکلیف در واجبات دینی در مقام اول متوجه خود شخص و سپس خانواده او، همسر و فرزندان می‌شود. سختگیری و سهل‌گیری در عمل به واجبات دینی نیز منوط به چگونه عمل‌کردن خود شخص نسبت به فرایض است. به منظور بسط دادن این موضوع لازم است ابتدا به معنای واجبات دینی پرداخته شود.

معنای واجب در روشن کردن واجبات دینی

واجب در لغت به معنای لازم و ثابت است. از این رو واجبات به آن چیزهایی گفته می‌شود که خداوند آدمی را به انجام دادن آن امر کرده است. از این رو می‌توان اصول دین را که شامل توحید، نبوت، عدل، معاد و امامت است، همراه فروع دین که شامل نماز، روزه، حج، زکات، خمس، جهاد، امر به معروف، نهی از منکر، تولی (دوستی با دوستان خدا) و تبری (دشمنی با دشمنان خدا) است، جزئی از واجبات دینی به شمار آورد.

معنای واجبات در قرآن

در قرآن برخی از حدودِ معنای واجبات روشن شده‌ و آن اطاعت از احکام خداوند و پیامبر است: «ای کسانی که ایمان آورده‏اید خدا را اطاعت کنید و پیامبر و اولیای امر خود را [نیز] اطاعت کنید. پس هر گاه در امری [دینی] اختلاف نظر یافتید اگر به خدا و روز بازپسین ایمان دارید آن را به [کتاب] خدا و [سنت] پیامبر [او] عرضه بدارید. این بهتر و نیک‏فرجام‏تر است.» (59‌/‌4)

معنای واجبات در برخی احادیث

امام صادق(ع) درباره انجام واجبات فرموده‌اند: «خداوند می‌فرماید هیچ بنده‌ای نمی‌تواند محبت مرا به خود جلب کند مگر این‌که واجبات مرا دوست داشته باشد و به آن عمل کند.»

شناخت مکارم اخلاقی راهی به سوی عمل به واجبات دینی

شخص باید پس از شناخت کامل نسبت به اصول و فروع دین، مکارم اخلاقی را بشناسد. مکارم اخلاقی و عمل به آنها تأثیری مستقیم بر خانواده فرد دارد. آیین‌ها و مکاتب زیادی راجع به اصول اخلاق سخن‌ها رانده‌اند. اما بسیار دیده شده است که آنها صرفا سخن گفته‌اند و عملی در سران و پیروان چنین مکاتبی وجود نداشته است. در حالی که در دین اسلام پیامبر(ص) و ائمه(ع) نخستین کسانی بودند که به مکارم اخلاقی پایبند بودند. حتی پیامبر(ص) در این‌باره فرموده‌اند: «براستی که من برای به کمال رساندن مکارم اخلاق مبعوث شده‌ام.» مکارم اخلاقی نه‌تنها باعث می‌شود فرد نسبت به واجبات دینی مقید شود، بلکه راهنمایی برای او به سوی سعادت و خوشبختی است.

حضرت علی(ع) فرموده‌اند: «اگر هم به بهشت امید (و باور) نمی‌داشتیم و از دوزخ نمی‌هراسیدیم و پاداش و کیفری در میان نمی‌بود باز شایسته بود که در طلب مکارم اخلاق برآییم، زیرا راه سعادت و موفقیت در تحصیل مکارم اخلاق است.» همچنین پیامبر فرموده‌اند: «به مکارم اخلاق پایبند باشید که آن مایه سربلندی است و از اخلاق پَست دوری کنید که آن انسان‌های شریف را پَست و بزرگواری را از بین می‌برد.» حال این پرسش پیش می‌آید که مکارم اخلاقی دربردارنده چه خصوصیاتی است.‌ امام صادق(ع) این خصوصیات را چنین بر شمرده‌اند: «یقین، قناعت، صبر، شکر، بردباری، خوش‌اخلاقی، سخاوت، غیرت، شجاعت، جوانمردی، استقامت در سختی‌ها، راستگویی، امانتداری، صله‌رحم، مهمان‌نوازی، اطعام نیازمندان، جبران کردن نیکی‌ها، رعایت حق و حرمت همسایه، مراعات حق، حفظ حیا، بخشش مردم، کمک مالی به برادر (دینی) خود و بسیار به یاد خدا بودن و...»

رعایت واجبات دینی، مانعی بر سر راه سختگیری بر خانواده

هر چند رعایت تمام این فضایل اخلاقی ‌بسیار مشکل‌ است، ولی انسان تا آنجا که در توان اوست باید به آنها عمل کند. رعایت مکارم اخلاقی در زندگی، مسئولیت‌پذیری در قبال واجبات دینی را به دنبال دارد. از این رو فردی که چنین رفتاری را در پیش می‌گیرد، بالطبع افراد خانواده نیز با او همراه می‌شوند. این روش نخستین راهکاری است که می‌توان با آن به سعادت خانواده اندیشید و درباره انجام‌دادن واجبات دینی از سختگیری نسبت به خانواده دوری کرد. البته رسیدن به چنین هدفی کار سهل ممتنعی است. از آن رو که:

الف. این کار سهل است: اگر همسر فرد از طرز تفکری مشابه با او برخوردار باشد، با او همراه می‌شود و این امر در پروراندن فرزندانی مناسب یک جامعه اسلامی سهل‌الوصول خواهد شد.

ب. این کار مشکل است: اگر فرد همسر نامناسبی برای خود برگزیند. زیرا در این صورت با مشکلات عدیده‌ای مواجه می‌شود. البته باید متذکر شد گاه چنین پیش می‌آید که همسر فرد از سرشت خوبی برخوردار است که در آن صورت تغییر کرده و با همسر همراه و همدل می‌شود.

تشویق فرزندان به ادای واجبات دینی

فراهم آوردن فضایی مناسب در خانواده در تربیت صحیح فرزندان بسیار مؤثر بوده و اولین گام آن مسئولیت‌پذیری پدر و مادر نسبت به انجام دادن واجبات دینی است. پس از آن والدین باید مراقب اعمال فرزندان خود باشند. به این معنا که سعی کنند روابط حسنه‌ای با فرزندان خود برقرار کنند. دیگر این‌که خود به دنبال یافتن دوستان مناسبی برای فرزندانشان باشند. از فرزندان خود بخواهند درباره تمام کارهایی که بیرون از منزل انجام می‌دهند، برایشان صحبت کنند و با شور و اشتیاق به آنها گوش سپارند. مراقب باشند چه کتاب‌هایی در دسترس فرزندانشان است و آنها چه برنامه‌های تلویزیونی‌ای می‌بینند. درباره واجبات دینی و عمل به آن با آنها گفت‌وگو کنند و کتاب‌ها و برنامه‌های تلویزیونی مناسبی در این مورد به آنها پیشنهاد دهند.

نتیجه

آنچه گفته شد به این منظور است که فرد تا آنجا که امکان دارد از سختگیری کردن در عمل به واجبات دوری کند، چون اگر کسی کاری را از روی فشار و سختگیری انجام دهد، روزی فرا می‌رسد که نسبت به آن بی‌رغبت شده و آن را رها می‌کند. باید دانست انسان به گونه‌ای آفریده شده که اگر او را از کاری منع کنند، مایل به انجام آن می‌شود. این گفته بخوبی درباره گناه کردن انسان مصداق دارد. البته ذکر این نکته ضروری است که انسان از روی جهالت مرتکب گناه می‌شود و امر به معروف و نهی از منکر در این زمان ضروری است. پس اگر فردی قصد دارد خانواده‌اش را به عمل به واجبات دینی مشتاق کند، باید امر به معروف و نهی از منکر را با شوق به انجام واجبات در‌هم‌آمیزد و به طور مستقیم و غیر مستقیم در این‌باره با آنها صحبت کند.

هما شهرام‌بخت / جام‌جم