از اصول‌گرایی فرهنگی تا وصول‌گرایی فرهنگی

اگر مثل امروزی‌ها فرهنگ را سبدی متشکل از هنر، موسیقی، پوشش، دین، هنجار، باور، نهاد، افسانه، نماد و .... بدانیم، این سبد به صورت پر شده به ما تحویل داده نمی‌شود، بلکه ما آن را با چینش و گزینش اقلام مختلف از قفسه‌های گذشته و حال پر می‌کنیم و می‌سازیم.

در واقع فرهنگ با قرض گرفتن، ترکیب و بازکشف‌ در جریان کنش‌ها و واکنش‌های افراد و گروه‌ها ساخته می‌شود و توسعه می‌یابد.

بر این اساس و با کمی اغماض می‌توان گفت: فرهنگ همان سبک زندگی است که اقتصاد، سیاست و اجتماع تابع آن هستند.

دوم: مقام معظم رهبری تمثیل زیبایی از فرهنگ دارند که به عنوان یک اصل، قابل تبیین است. ایشان در یکی از دیدارهایشان با هیات دولت اشاره کردند: فرهنگ مثل هواست که انسان آن را استنشاق کرده و با آن جان می‌گیرد، تا قدم بردارد و جلو برود. بقیه کارها و رفتار انسان متناسب با هوایی است که استنشاق کرده‌ است؛ فرهنگ یک چنین حالتی دارد. شما باید کمک کنید و همه‌ تلاشتان را بکنید که به تحرکات فرهنگی کشور در جهت ارزشی جهت بدهید.

نقطه مرکزی فرمایشات ایشان این است که فرهنگ برای جامعه مانند هوا برای زندگی و نبض برای حیات است؛ یعنی فرهنگ اصل است و اقتصاد، سیاست و اجتماع فرع بر آن.

سوم: اما امروز گاه مشاهده می‌شود اقتصاد و سیاست اصل شده‌اند و فرهنگ فرع. به عبارت دیگرجامعه ما رفته رفته از «اصول‌گرایی فرهنگی» به نوعی «وصول‌گرایی فرهنگی» دچار شده است. وصول‌گرایی فرهنگی یعنی بازاری شدن ارزش‌های فرهنگی، فرهنگ فرع بر اقتصاد و سیاست شدن!

در وصول‌گرایی فرهنگی نظام ارزش‌گذاری عوض می‌شود. به‌گونه‌ای که آنچه تا دیروز ارزش بود امروز یا ارزش محسوب نمی‌شود، یا در سلسله مراتب ارزش‌ها به مرتبه پایین‌تری نزول کرده است یا آنچه اصل بود فرع آنچه پررنگ بود کم‌رنگ می‌شود!

در وصول‌گرایی فرهنگی ارزش‌های بازاری در جنبه‌های مختلف زندگی عمومی از جمله امنیت، بهداشت و آموزش رخنه می‌کند. در وصول‌گرایی فرهنگی «هر چقدر پول بدهی آش می‌خوری» «آدم پولدار سر سبیل شاه نقاره می‌زند» یا ...

وقتی وصول گرایی فرهنگی رواج پیدا کرد و «پول» منزلت‌آور شد خیلی از ارزش‌های فرهنگی دیروز، خرید و فروش و دست به دست می‌شوند.

ـ فروش 15 تا 50 میلیون تومانی کلیه (ارزش اهدای عضو)

ـ هفت تا ده هزار میلیارد تومان گردش مالی سالانه زیرمیزی پزشکان (ارزش خدمت به بیماران و همنوع)

ـ استخدام هر «گریه‌کن» 20 تا 30 هزار تومان برای مراسم ترحیم

ـ هزینه 2.5 تا پنج میلیون تومان مدرک سیکل و دیپلم یا ...

ـ فروش پایان‌نامه و مقالات علمی (ارزش علم‌آموزی)

ـ هزینه 35 میلیون تومانی رحم اجاره‌ای و ...

بازاری شدن فرهنگ الگوها و روش‌های هویت‌یابی را هم تحت تاثیر قرار می‌دهد؛ این فرآیند از طرفی همه مرزهای اصول فرهنگی را تخریب و نهادها و عناصر سنتی هویت‌بخش را به چالش کشیده و از طرفی پول را به منبع اصلی هویت و انفکاک اجتماعی تبدیل می‌کند.

در این انفکاک اجتماعی تجمل، سبک زندگی می‌شود، مانند:

ـ شهریه 12 تا 15 میلیون تومانی برای ثبت نام در گران‌ترین مدرسه غیرانتفاعی تهران

ـ هزینه 120 هزار تومانی حضور هر نفر در بوفه آزاد رستوران‌های تهران

ـ واردات 94 هزار خودروی لوکس بالای 2500 سی‌سی در پنج سال گذشته

ـ واردات 65 اسب اصیل با پرواز «فرست کلاس لوفت‌هانزا» در مرداد 93

ـ فروش 25 میلیون تومانی هر متر پنت‌هاوس در تهران

ـ صفحه بچه پولدارهای تهران در اینستاگرام و ...

به هر حال به نظر می‌رسد وقت آن شده که باورکنیم تغییر عمدی یا سهوی در سلسله مراتب ارزش های اجتماعی می‌تواندخسارت‌های جبران ناپذیری را در پی داشته باشد.

دکتر علی طلوعی - جامعه شناس