رگ‌های حیات در تن زمین می‌خشکد

ارسال پرونده ثبت جهانی سه قنات تاریخی در کرمان به یونسکو نشان از ریشه کهن احداث این سازه های آبی در استان کرمان دارد در کنار وجود این قنات ها دهها آب انبار منحصر به فرد و یخدان های خشتی در کرمان نشان می دهد احداث سازه های مرتبط با انتقال و نگهداری و حتی تبدیل آب به یخ در استان کرمان سابقه ای طولانی دارد.

برخی قنات های موجود در استان کرمان تا سه هزار سال قدمت دارند و نشان دهنده ادامه حیات در استانی است که کویر در آن نقش پر رنگی دارد و بروز و سقوط تمدنها در آن با تکیه بر وجود قناتها شکل گرفته است.

با وجود گذشت سالها همچنان تامین آب بسیاری از شهرهای استان کرمان از جمله شهر کرمان همچنان بر دوش قناتهای پرآب است و طبق آمار موجود هزار و ۹۵۰ قنات در استان کرمان وجود دارد.

مردمان کویر در مجاورت هر تمدن، رودخانه ای زیر زمینی خلق می کردند

استاد باستانی پاریزی از قنات ها با نام «حماسه های کویر» یاد می کند و آنها را «رگ های حیات در تن زمین کرمان» می داند. در واقع از زمان باستان این قنات ها در دشتهای کشور به خصوص استان های قم، اصفهان، یزد و کرمان مهمترین تامین کننده آب مورد نیاز تمدن ها بوده است. در کتب تاریخی اینگونه نقل شده که در مجاورت هر رودخانه تمدنی شکل می گرفته است اما مردمان کویر این رودخانه های عظیم زیرزمینی را خود ایجاد می کردند.

هم اکنون در بم، قنات هایی وجود دارد که بیشترین قسمت آب این شهر را تامین می کنند و دبی آب این سازه های آبی، آنچنان زیاد است که مانند رودخانه های بزرگ زیرزمینی از دل زمین بیرون می آیند.

در واقع این سازه های شاهکارهای آب در استان کرمان هستند و بدون استفاده از هر گونه انرژی آب را از سطوح پایین زمین و بیشتر در قلب کویر از خاک بیرون می آورند.

اما استفاده بی رویه از آب های زیر زمینی، کمبود نزولات جوی در مقیاس سالانه و همچنین عدم مدیریت و رسیدگی به قناتهای موجود در دشت کرمان موجب خشک شدن تعداد زیادی از آنها و یا کم آب شدن تعدادی دیگر شده است.

با این وجود قنات همچنان به عنوان جزئی جدانشدنی از زندگی کرمانی از گذشته دور تا کنون بوده و خواهد بود.

روایت باستانی پاریزی از حماسه مردمان کویر

مرحوم استاد محمدابراهیم باستانی پاریزی در نامه «حماسه کویر» پیرامون قنات ها و روستاهای ایران زمین می نویسد: حدود سی قنات را می شناسم که تنها در حومه سیرجان و کرمان دایر بودند و بایر شده اند.

وی در ادامه این نامه می افزاید: این قنات ها در سیرجان عبارت بودند از سعید آباد ( که وسط مدرسه بدر سیرجان مظهر می شد)، چراغ بمید، خرمه، صدرآباد، بدرآباد، کوشکو، مهدی آباد، ده یادگار، مکی آباد، امین آباد، فیروزآباد، علی آباد خواجه، حسن آباد کلانتری، زیدآباد، محمودآباد، تاج آباد، نصرت آباد ... و در کرمان هم قنات های فتح آباد، مستوره، شهر آباد، اکبرآباد، بیدآباد، بداغ آباد، طهماسب آباد، مویدی، بهجرد، بیگلربگی ، سلسبیل و بسیاری قناتهای دیگر که خشک شده اند.

چاه های عمیق آقا محمد خان‌های کرمان هستند

وی ادامه می دهد: به تکرار توضیح می دهم که من در این قنات ها، دست و روی خود را شسته ام و امروز از دم تمام این قنات ها به جای آب، دود بیرون می آید. حالا متوجه می شوم که بیخود سالها در تاریخ کرمان جستجو می کردم تا ببینم چند تا قنات در هنگام محاصره «آغا محمدخان» قاجار پر شده و بایر شده است. «آغا محمدخان» ما همین چاه های عمیق هستند که بیش از ۲۵ قنات را تنها در شهر کرمان به خاک نابودی انباشتند.

قنات های مشهور کرمان

مشهورترین قنات های کرمان که هنوز هم به یاد مردم این شهر هستند و گاه نام خود را برمحلات کرمان گذاشته اند عبارتند از؛ قنات شهر آباد گنجعلی‌خان _ که چهارصد سال پیش احداث شده، مادر چاههای زمین‌های کشاورزی ماهان است و مظهر آن در میدان گنجعلی‌خان کنار آب‌انبار گنجعلی‌خان، است.

قنات زریسف کرمان مربوط به پیش از اسلام و حتی پیش از زرتشت است. قنات مستوره متعلق به سلجوقیان کرمان است. هزار سال پیش که مسجد ملک را ساختند و این آب در آن مسجد پایاب داشت.

قنات خاتون آباد مربوط به عهد قراقائیان است، معاصر روزگار سعدی و حمله مغول به بغداد.

قنات بیگلربیگی به مناسبت فتح بلوچستان، فضعلی خان بیگلربیگی، باز هم صد و پنجاه سال پیش، آن را به همان مناسبت فتح‌آباد نامیده باشد.

کرمان بر طبق دفاتر اسناد، پیش از پیدایش چاه عمیق، بیش از چهار هزار قنات و اثر قابل اعتنا داشته است.

ما آب را در اعماق زمین بو می کشیدیم

یک مقنی قدیمی کرمانی به نام علی ایرانمش که کارش را از اجدادش به یادگار برده است و هم اکنون بیش از هفتاد سال دارد در خصوص قناتهای کرمان می گوید: آن روزها که ما قنات حفر می کردیم و بعد از آن آبادی در پی آبادی از این قناتها برپا می شد و روستاها و باغها شکل می گرفت گذشته هر چند امروز هم آب بسیاری از قناتها و شهرهای بزرگ حتی خود کرمان به وجود این قناتها بسته است و آب آشامیدنی مردم از همین قناتها تامین می شود اما خشکسالی و بی توجهی در نگهداری از قناتها تخریب و خشکی آنها را در پی داشته است.

وی افزود: حالا به دلیل خشکسالی روستاها در پی روستاهای دیگر از سکنه خالی می شوند و قنات ها از بین می روند.

این مقنی در خصوص چگونگی حفر قنات می گوید: حفر قنات یک حس است یک احساس خاص می طلبد که باید از کودکی در وجود مقتنی شکل گیرد به قول مرحوم پدرم ما آب را بو می کشیم و می دانیم وقتی چاهها را در دل کویر حفر می کنیم و با کانالهایی در اعماق زمین آنها را به هم ربط می دهیم باید به کدام سو و سمت برویم که دقیقا از چاه بعد سر در بیاوریم.

ایرانمنش افزود: در کویر چاه هایی حفر می کنیم که ارتفاع متفاوت دارند و با سطحی شیب دار در عمق زمین این چاهها را به هم وصل می کنیم و رفته رفته کانال را به سطح زمین نزدیک می کنیم تا از جایی از دل خاک خارج شود که به آن مظهر قنات می گوییم.

وی گفت: این کار را با ابزاری ابتدایی به نام «ریسمون کار» انجام می دهیم اما در حال حاضر بیشتر کار ما محدود می شود به لایروبی قناتهایی که خشک شده اند و دیگر آب نمی دهند اما اوج کار ما در بم بود که به دلیل زلزله بسیاری از قناتهای بم که هزاران سال عمر دارند فرو ریخته بودند.

به جای اینکه آب از خلیج فارس بیاوریم قناتها را احیا کنیم

ایرانمش افزود: حالا مردم کرمان دم از بی آبی و خشکسالی می زنند و می خواهند آب از خلیج فارس و یا استانهای دیگر بیاورند اما چاره کار کرمان در دست همین قناتها است و باید آنها را احیا کنیم تا کویر بار دیگر سخاوتش را به مردم نشان دهد.

این مقنی کهنسال کرمانی می گوید: در استان کرمان ۳۵ هزار کیلومتر قنات در دل کویر حفر شده است یعنی ثروتی بزرگ که باید بار دیگر احیا شود اما متاسفانه ما این داشته های خود را فراموش کردیم و به فکر آوردن آب از دیگر مناطق هستیم.

وی ادامه می دهد: حالا اگر بخواهند چاه حفر کنند باید کارشناس بیاورند و دهها مهندس نظر بدهند و در آخر هم این چاهها بعد از چند سال آبدهی موجب خشک شدن چشمه ها و قناتها می شوند اما مقنی ها هنوز هم با همان ریسمون کارشان آب را از دل کویر خشک بیرون می آورند.

کرمان گنجینه سازه های آبی است

محمد برشان، کارشناس آب استان کرمان در خصوص قناتها می گوید: در کرمان هزار و ۹۳۰ قنات وجود دارد. در واقع استان کرمان مهد قنات است و گنجینه ای باستانی از قناتها و آب انبارها در آن وجود دارد.

وی افزود: اما در سالهای اخیر با افزایش حفر چاههای عمیق در استان آبهای زیر زمینی کاهش یافته اند و بیشتر قناتها دچار کم آبی و یا بی آبی شده اند که مشکلات زیادی را برای مردم به خصوص در روستاها به دنبال داشته است.

برشان اظهار کرد: از ابتدا پدیده حفر چاه به جای قنات موجب ضربه خوردن به این گنجینه تاریخی شده است و آبهای زیر زمینی را کاهش داده بطوریکه شاهد فرونشست زمین در این بخش از دشتهای کرمان هستیم و در مسیر قناتهایی که خشکیده اند شاهد بروز شکافهایی در زمین هستیم که نشان از این دارد که زه کش درون زمین که همان مرکز ثقل آب در کویر بوده آسیب دیده است.

تمدن قناتی شهداد اوج هنر کویرنشینان

این کارشناس آب استان کرمان گفت: دو تمدن شهداد و هلیل رود در کرمان نشان می دهد که این استان همزمان دارای دو تمدن رودخانه ای و قناتی بوده است بطوریکه تمدن هلیل رود در کنار این رودخانه بزرگ شکل گرفته اما تمدن شهداد که رودخانه ای در این منطقه وجود نداشته در کنار قناتها شکل گرفته است و بسیار غنی و قابل توجه بوده است.

وی افزود: این تمدن در شهداد که در عمق کویر قرار داشته است نشان می دهد که مردم کرمان از گذشته دور فن استفاده از آب را می دانسته اند.

برشان اظهار کرد: در کرمان هزاران قنات وجود دارد که برخی از این قنات ها بسیار بزرگ بوده اند و هنوز هم منابع اصلی آبی به شمار می روند و حداقل ۵۰ قنات با طولی معادل ۱۵ کیلومتر در کرمان وجود دارد اما «کهن مادین» نام قدیمیترین قنات استان کرمان است که در شهداد قرار گرفته و به دوران مادها مربوط می شود.

وی می گوید: قنات تنها سازه ای نبوده که کرمانیها بنا نهاده اند بلکه آب انبارها، یخدانها، بندهای خاکی باستانی در کرمان وجود دارد که هر یک شاهکار معماری است که البته مورد توجه قرار ندارند و باید مطالعات بیشتر و گسترده ای در راستای شناختن و حفاظت از آنها انجام داد و گنجینه آب کرمان را مدون کرد.

علی رزاقی، محقق و کارشناس آثار تاریخی کرمان در مورد مطالعاتش در زمینه قنات گفت: قنات با نام کرمان گره خورده است در حقیقت این قناتها بوده اند که تمدنها را در کرمان ایجاد کرده اند و باید این شاهکار معماری را مورد توجه بیشتر قرار دهیم.

وی افزود: متاسفانه در پس از خشکسالی های متوالی سال های اخیر در استان کرمان بسیاری از این قناتها خشک و به دست فراموشی سپرده شده اند. جالب اینکه همین که قنات می خشکد مردم روستاها و آبادی های اطراف این قنات ها نیز مهاجرت می کنند و این نشان می دهد قنات همچنان در کرمان نقش حیاتی خود را ایفا می کند اما عملا ما چیزی را که مقابل چشمانمان قرار دارد را به خوبی نمی بینیم و این ثروت در حال نابود شدن است.

کارشناس آثار تاریخی کرمان گفت: قنات های شهداد، بم، بافت، سیرجان و رفسنجان از قدیمی ترین قناتهای کشور محسوب می شوند و بسیاری از این قنات ها هنوز هم زندگی را رونق داده اند.

رزاقی افزود: در حالیکه در کشورهای دیگر جهان فن قنات را برای تامین آب مورد استفاده قرار می دهند اما در مهد قنات دنیا هیچ اقدام مستمر و مستندی برای حفظ و حراست این قناتها نشده است. هر از گاهی کنفرانسی در این زمینه برگزار می شود که مشخص نیست هدفش چیست و نتیجه اش چه بوده است و هزینه های فراوانی در این خصوص می شود و درنهایت روز بعد از همایش قناتها به فراموشی سپرده می شوند.

چندی قبل سند آب در کرمان تدوین شد اما سوال اینجاست نقش قنات در این سند کجاست و چرا نقش عملی این سازه های باستانی که کلید حل مشکل بی آبی هستند فراموش شده است با این وجود همچنان در استان کرمان در بخش کشاورزی و تامین آب شرب قناتها نقش محوری و تاثیر گذاری دارند و شاید به دلیل تعداد زیادشان در استان کرمان و عادی شدن حضورشان کمتر نیز مورد توجه قرار می گیرند.(مهر)