سالی به نام نور

نورشناختی؛ از گذشته تا امروز

پیرامون ما چشمه‌های نور طبیعی یا مصنوعی وجود دارد. خورشید، ستارگان، برق آسمان و شب تابی این چشمه‌های نور از منابع اصلی نور طبیعی هستند. لامپ‌های گازی، التهابی، دیودهای نوری و لیزر نیز از انواع مختلف چشمه‌های نوری ساخته دست بشر هستند. پیش از این که ابن هیثم فرضیه خود را درباره تئوری دیدن مطرح کند، تصور می‌شد تابشی که از چشم انسان خارج می‌شود و به اجسام می‌تابد، موجب دیدن اجسام می‌شود. این در حالی است که ابن هیثم این باور نادرست را تائید نکرد. براساس نظریه‌ای که از سوی این دانشمند در کتاب «‌المناظر» یا اپتیک بیان شده است، چشم ما تابش‌های گسیل شده از چشمه‌های نور را دریافت می‌کند و از آن پرتوی خارج نمی‌شود. در محیط اطراف ما اجسامی مانند خورشید و چراغ وجود دارد که نور تابش می‌کنند. این اجسام چشمه نور تلقی می‌شوند. در مقابل اجسام دیگری پیرامون ما وجود دارند که نور تابش نمی‌کنند بلکه نور تابیده شده از چشمه‌های نور را بازتاب می‌‌دهند و به همین دلیل ما می‌توانیم این اجسام را ببینیم. ما انسان‌ها از طریق حس بینایی درباره دنیای اطرافمان اطلاعاتی دریافت می‌کنیم و نور در دریافت این اطلاعات نقش ناقل دارد. از این رو، شناخت هرچه دقیق‌تر رفتار نور، از گذشته‌های دور مورد توجه بشر بوده است. آنچه امروزه با عنوان نور شناختی از آن صحبت می‌شود و امروزه شاهد رشد و توسعه این علم در جنبه‌های مختلف زندگی بشر هستیم، در فعالیت‌های ابن هیثم ریشه دارد. سال 2015، هزارمین سال تالیف کتاب نورشناختی المناظر در دنیا توسط این محقق است.

نقش نور در زندگی امروز و فردا

دکتر حبیب تجلی، رئیس ستاد ملی سال جهانی نور درباره علت نامگذاری امسال به عنوان سال جهانی نور به جام‌جم می‌گوید: پس از اعطای جایزه نوبل فیزیک سال 2014 به دانشمندان ژاپنی به دلیل اختراع LED آبی، سازمان یونسکو با همکاری سازمان ملل متحد، سال 2015 را سال جهانی نور و فناوری‌های نوری نامگذاری کرد. البته این تنها دلیل یونسکو نبوده است. یکی از دیگر معیارهای اصلی برای این نامگذاری، نکوداشت هزارمین سالگرد تالیف نخستین کتابی است که ابن هیثم در زمینه فیزیک نور نوشته. هدف این بوده که با این اقدام مردم دنیا نقش نور را در فعالیت‌های انسانی درک کنند و از آن در زمینه بهبود زندگی خود بهره گیرند.

رئیس ستاد ملی سال جهانی نور با اشاره به مراسم افتتاحیه سال جهانی نور ـ که نوزدهم و بیستم ژانویه امسال در شهر پاریس برگزار شد ـ می‌افزاید: پیوند نور با سلامت، اجتماع، توسعه اقتصادی، دانش و فناوری، محیط زیست و طبیعت و تاریخ و هنر از محورهای اصلی فعالیت‌های برنامه‌ریزی شده برای سال جهانی نور است. مراکز آموزشی و پژوهشی متعددی در این رویداد بین‌المللی همکاری داشته‌اند. با هدف ارتقای سطح علمی و فناوری در حوزه نورشناختی، ستاد ملی نور در تهران و 31 استان کشور راه‌اندازی شده است. از مجموعه برنامه‌هایی که ستاد ملی سال جهانی نور در نظر گرفته است، می‌توان به برگزاری سمینارهای آموزشی در سطوح مختلف دانش‌آموزی و دانشجویی و همچنین برگزاری جلسات آموزشی در این زمینه و انجام تحقیقات در زمینه‌های مرتبط با نور اشاره کرد. ستادهای استانی، مسئولیت اجرای برنامه‌های کلی تدوین شده در ستاد ملی سال جهانی نور را به عهده دارد. یکی از برنامه‌های ستاد این بوده که صنایعی که در حوزه نور و فناوری‌های مبتنی بر نور فعالیت می‌کنند، شناسایی شوند تا به این ترتیب زمینه‌ای برای همکاری آنها با ستاد ایجاد شود. هدف این است که با اجرای این برنامه‌ها نور و اهمیت آن در زندگی روزمره به مردم معرفی شود. عضو هیات علمی دانشگاه تبریز‌ با اشاره به این که هدف اصلی یونسکو تاکید بر اهمیت نور و فناوری‌های اپتیک در زندگی و آینده ساکنان کره زمین بوده است، می‌افزاید: نور در زندگی روزمره ما انسان‌ها نقش بسیار مهم و حیاتی دارد. نورشناختی به عنوان یک علم فرارشته‌ای تا جایی پیش رفته که قرن بیست و یکم نیز به عنوان بایوفتونیک نامگذاری شده است. من نورشناس هستم. همه ما می‌دانیم که زندگی همه موجودات زنده نیازمند وجود نور است. نور نه‌تنها بسیار اهمیت دارد بلکه در زندگی بشر نیز کاربرد و نقش وسیعی دارد و کاربرد نور در زمینه‌های مختلف زندگی بشر رو به افزایش است.

ایمنی در برابر آلودگی‌های نوری

وی در پاسخ این که ستاد ملی سال جهانی نور درباره مقابله با آلودگی نوری چه برنامه‌هایی در نظر دارد، توضیح می‌دهد: تصور من این است که آلودگی نوری در مقایسه با دیگر منابع آلودگی که ردپای آن در زندگی بشر دیده می‌شود، اهمیت کمتری دارد. البته این طور نیست که ما مبحث آلودگی نوری را نادیده گرفته باشیم. یکی از برنامه‌های مورد توجه در ستاد ملی سال جهانی نور بحث ایمنی نور است. در این زمینه، استانداردهای موسسات مختلف را بررسی کرده‌ایم. در زمینه ایمنی نور استانداردهایی مطرح شده که این موضوع بخصوص در زمینه بهره‌گیری از نور لیزر از اهمیت و حساسیت بیشتری برخوردار است. در همه کشور‌ها در سطح دنیا موسسات استاندارد در کنترل مجموعه آسیب‌رسان‌ها نقش مهمی به عهده دارند. ما از اداره استاندارد خواسته‌ایم در زمینه استانداردهای مربوط به موضوع ایمنی نور براساس قوانین بین‌المللی مطرح شده در زمینه نور و ایمنی نور همکاری داشته باشد.دکتر تجلی درباره صحبت‌های مطرح شده درباره ایرانی بودن ابن هیثم می‌گوید: ابن هیثم از دانشمندان بزرگ جهان اسلام است. گفته می‌شود این دانشمند ایرانی است، اما روایت شده ابن هیثم متولد بصره است. اگر تصور کنیم آن زمان بصره در قلمرو‌ ایران بوده، می‌توانیم بگوییم این دانشمند ایرانی است، اما در حقیقت ابن هیثم دانشمند جهان اسلام است.

گروه دانش

فرانک فراهانی‌جم