معضلات محیط زیست با تغییر سبک زندگی حل می‌شود

امروز مساله محیط زیست به‌عنوان یک موضوع جدی و مهم پیش روی انسان است. دین در حل این معضلات چه نقشی را می‌تواند ایفا کند؟

بحران محیط زیست، مساله‌ای نیست که در راه باشد؛ بلکه بحرانی است که درگیر آن هستیم. همان طور که شما گفتید موضوع بسیار مهمی است که علاوه بر کارشناسان که به اهمیت آن آگاه هستند، باید عموم مردم به خاطر نقشی که در حل معضلات زیست محیطی دارند از عمق فاجعه مطلع باشند. محور این بحران هم خود انسان است؛ بنابراین نجات از این بحران باید با توسل به انسان انجام شود. انسان به خاطر زیاده‌خواهی‌ها، حرص و ولع و مشکلاتی که در مدیریت زمین داشته، خودش را گرفتار این بحران و فاجعه کرده و اگر بخواهیم از این بحران نجات پیدا کنیم، دوباره باید خود انسان به صحنه بیاید.

این فساد انسان به هلاکت نسل و همه موجودات زنده منجر خواهد شد. برای نجات کره زمین و همه موجودات زنده یک فعالیت فرهنگی با سه قید کلی لازم است؛ یعنی این فعالیت فرهنگی با دربرگیری همه قشرها در همه سنین با همه امکانات و ابزاری که در اختیار داریم، باید اجرا شود. دین و آموزه‌های دینی و ادیان الهی به عنوان یکی از مهم‌ترین بخش از فرهنگ می‌تواند در این زمینه به کمک انسان بیاید. پس همان طور که رهبر معظم انقلاب تاکید کردند حفظ و حراست از محیط زیست باید به یک فرهنگ عمومی تبدیل شود. باید با تغییر رویه و سبک زندگی خودمان این نکات را وارد زندگی کنیم تا بتوانیم این سرمایه‌ها را برای نسل‌های بعد هم حفظ کنیم و خودمان هم به بهترین شکل از آن بهره ببریم.

نقش حوزه علمیه به‌عنوان یک نهاد علمی و آموزشی مهم کشور در این زمینه چیست؟

ما وظیفه داریم این فرهنگسازی را در تمام ابعاد داشته باشیم. حوزه علمیه از 15 سال پیش در زمینه پژوهش‌های مرتبط با محیط زیست فعالیتش را آغاز کرده که نتیجه آن به سرانجام رسیدن پژوهش‌های کاربردی است. آخرین اثر - که جامع‌ترین این آثار است- دانشنامه اسلامی کشاورزی، منابع طبیعی و محیط‌زیست است که در 20 جلد منتشر خواهد شد و تاکنون چند جلد آن تدوین شده است. در استان قم، گروهی از پژوهشگران به مدت 15 سال در حوزه فرهنگ جهادی و مسائل کشاورزی و محیط زیست از دیدگاه اسلام فعالیت می‌کنند که انتشار نشریه فرهنگ جهاد نتیجه آن است.

نقش روحانیون در این امر مهم چقدر است؟

روحانیون می‌توانند با تریبون‌هایی که در دسترس دارند اهمیت استفاده درست و احترام به محیط زیست و آلوده نکردن آنها و... را به مردم بگویند و از آنها بخواهند در این راه به وظایف خود عمل کنند.

در این زمینه کتاب‌هایی هم داریم؟

رساله عملیه محیط زیست همراه کتاب ۴۰ حدیث و روایات محیط زیست تهیه شده است. این رساله و کتاب 40حدیث مبتنی بر فتوای مراجع معظم تقلید در پاسخ به صد استفتای صورت گرفته است. این استفتائات در مورد موضوعات مختلف زیست محیطی از جمله مصرف آب، قوانین محیط زیست و وظایف فقهی و شرعی مردم، حقوق حیوانات و... است.

حفظ گونه‌های جانوری و گیاهی هم از اهمیت بالایی در چرخه محیط زیست برخوردار است. در این زمینه چه دستورات دینی داریم؟

در یکی از جنگ‌های زمان نبی مکرم اسلام(ص)، سپاهیان از منطقه جنگلی می‌گذشتند که آهوهای زیادی زندگی می‌کردند؛ ایشان برای آسیب نرساندن به این حیوانات دستور داد فردی در آن منطقه حضور یابد و به‌عنوان محیط‌بان از آنها مراقبت کند تا از اذیت و آزار احتمالی برخی لشکریان ممانعت به عمل آورد. در روایات هم آمده که پیامبر تاکید داشتند شاخه درختی بی‌جهت شکسته نشود، حتی در زمان جنگ که تخریب‌های زیادی صورت می‌گیرد.

در روایاتی شکسته شدن بی‌جهت شاخه درخت به شکستن بال فرشته‌ای تعبیر شده است. این نشان از اهمیت اسلام برای جلوگیری از تخریب محیط زیست است.

در مدرسه عالی فقه جامعه المصطفی(ص) العالمیه برای تخصصی کردن فقه چه اقداماتی صورت گرفته است؟

تخصصی‌سازی فقه یکی از آرزو‌های بزرگانی مانند آیت‌الله اراکی، آیت‌الله حائری و شهید مطهری بود. با توجه به گستردگی حوزه‌های فقهی، یک فقیه نمی‌تواند در همه حوزه‌های فقهی تخصص یابد. در نتیجه، تخصصی‌سازی فقه، قوت و آشنایی بیشتر فقیه متخصص در یک فن را همراه دارد تا توانایی پاسخگویی به نیازهای آن حوزه را پیدا کند. فقه سیاسی، فقه قضایی، فقه اقتصادی، فقه خانواده، فقه تربیتی، فقه مقارن و فقه عبادی عنوان رشته‌هایی است که اکنون در این مدرسه تدریس می‌شود. این مدرسه، اولین مرکز علمی به شمار می‌رود که تخصصی‌سازی فقه را در دانشگاه‌ها و محافل علمی جهان نهادینه کرده است.

آیا در باب محیط زیست نیز فقه تخصصی شده است؟

بله، رشته‌هایی نیز در فقه محیط زیست ایجاد شده است. با توجه به این که مساله محیط زیست و تخریب آن از معضلات جهانی به شمار می‌رود، همه دلسوزان بشر بر این باورند که بهترین راهکار برای جلوگیری از تخریب آن، ارائه راهکار فرهنگی است. در دین مبین اسلام نیز رهنمودها و راهکارهای بسیار ارزشمند و کارآمد در حوزه محیط زیست وجود دارد و ما با نظر به این موضوع، اقدام به طراحی این رشته کرده‌ایم.

بیان دیدگاه دین از زبان طلابی که از کشورهای مختلف در جامعه المصطفی(ص) تحصیل می‌کنند و روزی به تبلیغ دین در کشورهای خویش همت خواهند گمارد، خدمتی به بشریت برای جلوگیری از تخریب محیط زیست و بیانگر حقانیت و کمال دین اسلام به شمار می‌رود. تلاش می‌کنیم تا دوره‌های آموزشی خود را پژوهش محور قرار دهیم تا با مطالعه و تحقیق روی مسائل و معضلات جامعه گامی در این مسیر برداریم. علاوه بر تدوین پایان‌نامه‌های متعدد که تلاش شده است به مسائل مستحدثه فقهی پرداخته شود.

قرآن، تاریخ اسلام و مساله آب

امروز در دوران فاجعه کمبود و آلودگی آب به سر می‌بریم و به همین دلیل حفظ و حراست از آب باید به فرهنگ عمومی جامعه تبدیل شود. بی‌تردید دین اسلام در این زمینه نقش اول را می‌تواند بازی کند؛ چرا که یک میلیارد مسلمان در دنیا وجود دارند و اگر آموزه‌های دینی برای مسلمانان مشخص شود، آنها در مسیر نجات بشر همکاری خواهند کرد. مسأله آب در آیات و فقه همواره مورد توجه بوده است. با توجه به این که کشورهای اسلامی در مناطق خشک مستقر بوده‌اند، برای نحوه استخراج آب‌های زیرزمینی و استفاده بهینه از آن همواره مساله آب مورد توجه قرار داشته است. در تمدن اسلامی و در طول تاریخ علاوه بر آیات قرآن کریم و احادیث و روایات، دانشمندان اسلامی بسیاری در مورد مسائل مربوط به آب تحقیقاتی کرده‌اند که متاسفانه کمتر در دانشگاه‌های کشاورزی بررسی می‌شود. بحث مالکیت آب یکی از چالش‌های مهم دنیای معاصر است که در آموزه‌های اسلامی به طور کامل به آن پرداخته شده است. آنچه از آیات قرآن کریم برداشت می‌شود، این است که ما باید بهره‌وری بهینه از آب در کشاورزی داشته باشیم. در تمدن ما روش‌های مختلفی در جمع‌آوری و ذخیره‌سازی آب باران، روش‌های استخراج آب‌های زیرزمینی، شیوه‌های ابتکاری در انتقال آب از منطقه‌ای به منطقه دیگر و ... وجود داشته است که از فناوری‌های مسلمانان در قرون گذشته بوده است، طوری که آبیاری قطره‌ای، برگرفته از روش ابتکاری دانشمندان اسلامی از جمله ابن عوام در قرن ششم است. در بیش از ده کتاب فقهی شیعه، بحث آب مطرح بوده است . مالکیت آب امروز یکی از معضلات کشور ماست که باید به آن پرداخته شود.

واژه «ماء» 62 مرتبه در قرآن آمده است. قرآن کریم اشاره داشته که آب موجب رحمت و برکت است و زندگی تمام جانوران به آن بستگی دارد. همچنین در آیات قرآن تاکید شده سرسبزی طبیعت، پیدایش مراتع و مزارع حاصل وجود آب است. آب بر پایه آموزه‌های دینی منشا اول خلقت و زندگی و تداوم حیات است. همچنین در آیات تاکید شده تنوع زیست محیطی بر پایه آب است.

از منظر قرآن کریم آب نقش مهمی در طهارت و بهداشت جسمی و روانی انسان‌ها ایفا می‌کند. همچنین این نعمت الهی نقش مهمی در درمان بیماری‌ها دارد و در قرآن کریم تصریح شده است که به حضرت ایوب گفته شد از آب برای درمان خود استفاده کند. امام علی(ع) در حدیثی می‌فرمایند: از آب آسمان بنوشید؛ چرا که بدن را پاکیزه و بیماری‌ها را رفع می‌کند. تشویق قرآن بر استفاده بهینه از آب و نهی از آلوده کردن و اسراف آن از دیگر مواردی است که این کتاب الهی اشاره داشته است. قرآن کریم همچنین ضمن اشاره به مسائل علمی آب در زمینه هدایتی و تربیتی برای استفاده از این نعمت بزرگ الهی تاکید دارد که اینها باید سرمشق و الگوی ما در سبک زندگی باشد. در حال حاضر مصرف و همچنین میزان هدر رفت آب در منازل از میانگین جهانی بسیار بالا بوده و ضروری است با تغییر سبک زندگی بر این معضلات فائق آییم.

سیدحسین امامی

دین و زندگی