کیسه‌ کشی به تن حمـام

اتاقکی کوچک که برای اکثر ما وارد زندگی روزمره شده و به آن توجهی نمی‌کنیم، اما وقتی در سفر یا در هر شرایط دیگری به آن دسترسی نداشته باشیم تازه قدرش را می‌دانیم، مخصوصا در عرق‌ریزان این روزهای گرم تابستانی. پس این شما و این حکایت حمام.

تاریخچه حمام

لابد نخستین سوالی که برای شما مطرح شده این است که کمی از تاریخ حمام بدانید. می‌گویند نخستین بار که از حمام در تاریخ ذکر شده مربوط به داستان سلیمان نبی است که حدود 10 قرن قبل از میلاد مسیح می‌زیسته است.

البته در نظر داشته باشید که عمل نظافت احتمالا عمری به درازی عمر بشر دارد، ولی اختصاص دادن یک مکان خاص که در ابتدا به شکل گرمابه عمومی بوده و بعدها به شکل خصوصی و حمام‌های درون‌منزلی، تاریخچه‌ای دارد که نخستین نشانه‌های آن از زمان حضرت سلیمان نبی است. در داستان‌هایی مربوط به بقراط حکیم، ارشمیدس و زکریای رازی اثری از حمام می‌بینیم که همه آنها پس از دوران حضرت سلیمان هستند.

در دوران اسلامی، هم در روایات تاریخی و هم در احادیث مسائل شرعی و اخلاقی از حمام ذکر شده است. البته گفته شده که اعراب عربستان حتی پس از اسلام هم چیزی تحت عنوان گرمابه و حمام نداشتند، اما برخی روایات خلاف این نقل‌قول تاریخی وجود دارد.

در ایران هم بقایای گرمابه‌هایی از دوران پیش از تاریخ در اردبیل و همچنین در تخت جمشید موجود است، ولی اکثر حمام‌های مشهوری که این روزها به عنوان اثر تاریخی مورد بازدید مردم قرار می‌گیرد مربوط به دوران صفوی است؛ مثل حمام خانم یا قبله در تهران.

بعد از تاریخ حمام، بد نیست کمی هم به معماری آن بپردازیم؛ موضوعی که می‌تواند برای جوانان نوعی آشنایی و برای پیرمردان و پیرزنان نوعی نوستالژی باشد. به طور کلی بعد از درگاهی و دالان، چند بخش اصلی داشته است: رختکن، اتاق سرد و اتاق گرم.

روشن است که این نوع طراحی به خاطر تلاش برای همسانی دمای فرد با دمای محیط بیرون بوده است. به این ترتیب، فردی که از بیرون می‌آمده، کم‌کم وارد محیط داغ حمام می‌شود و فردی که در محیط گرم آن بوده کم‌کم وارد محیط بیرون می‌شود که قاعدتا سردتر و توام با باد است.
البته هر یک از این بخش‌ها کار ویژه خودش را داشته است. مثلا مشت‌ومال دادن یا همان ماساژ در بخش گرم یا کنار خزینه انجام می‌شده است.

آداب و سنت‌های حمام

می‌دانیم عمل استحمام به صورت فردی هم دارای آداب و رسومی است، چه رسد به این‌که قرار باشد در محلی عمومی هم صورت گیرد. بنابراین مطالعه بایدها و نبایدهای حمام هم جالب توجه است. نکته قابل توجه این که اکثر این بایدها و نبایدها در زندگی امروز ما و استحمام‌هایی که داریم قابل بیان است.

دکتر علی محمد سجادی در پژوهشی با عنوان حمام و استحمام در فرهنگ ایرانی که در شماره 4 از مجله مطالعات ایرانی (پاییز 82) منتشر شده، بعد از ذکر تاریخچه حمام که در بخش قبلی خلاصه‌ای از آن بیان شد، به این آداب می‌پردازد و در بیان نبایدهای حمام می‌گوید:

با وجود این که حمام بانوان و آقایان کاملا از یکدیگر جدا بوده، برهنه به حمام رفتن مذموم بوده است. معمولا قبل از نماز صبح مدت زمان کمی برای زنان و مدت زمان طولانی برای آقایان اختصاص می‌دادند و بعد از آن تا عصر برای بانوان و از عصر تا پاسی از شب نیز برای آقایان. ولی با وجود این به افرادی که از حمام استفاده می‌کردند توصیه می‌شده که حدود شرع، حیا و اخلاق رعایت شود.

ثانیا به مردم توصیه می‌شده که از خوردن و آشامیدن در حمام خودداری کنند. توضیح این‌که گرمابه و حمام در سال‌های قبل نوعی فضای عمومی بوده است. از این رو در قسمت ابتدایی حمام که هوای آن قدری مناسب‌تر بوده، بساط سفره، قلیان، گعده‌های کوچک و بزرگ پهن بوده و انواع غذا و البته چای در آن سرو می‌شده است.

همچنین این فضا برای گرفتن و دادن اخبار در حوزه‌های مختلف نیز مناسب و حتی در حمام‌های بانوان برای دیدن دختران مجرد و خواستگاری کردن نیز استفاده می‌شده است. با این حال توصیه این بوده که شاید به دلیل رطوبت یا وضع خاصی که حمام در زمینه ناتمیزی‌های بدن مردم داشته، الا به قدر ضرورت، چیزی نخورند و نیاشامند.

توصیه سوم به مردم این بوده که در حمام جز به قدر ضرورت سخن نگویند، اما این توصیه هم در مردم موثر نبوده کما این‌که در ضرب‌المثل «حمام زنانه» روشن است. البته همین الان هم به خاطر خاصیت صدایی معماری حمام، آدم حیفش می‌آید که در حمام باشد و طنین دل‌انگیز صدای خودش را نشنود. این‌طور نیست؟

توصیه چهارم استحمام، مصرف اندک آب بوده است، اما این توصیه هم چندان در مردم اثر نمی‌کرد. یکی از رسومات مردم در گذشته این بوده که با یکدیگر «تعارف آب حمامی» می‌کردند. به این معنا که وقت ورود فرد دیگر سطل آبی از خزینه را برمی‌داشتند و روی فرد تازه وارد می‌ریختند.

جالب است بدانید در حال حاضر هم یکی از موارد مصرف بالای آب در بخش خانگی، استحمام است. گفته شده میانگین مصرف لازم برای استحمام یک فرد 43 لیتر است در حالی که تهرانی‌ها 83 لیتر یعنی 40 لیتر بیشتر از حد مورد نیاز، برای این موضوع آب مصرف می‌کنند.

غیر از این چهار توصیه سلبی، دو توصیه ایجابی هم برای رفتن به حمام مطرح بوده است. یکی این‌که هزینه حمام را بعد از استفاده حساب کند و آن را به نسیه نگذارد، چراکه رسم مردم این بود که سال به سال به حمامی‌ها پول می‌دادند و توصیه دیگر این‌که اگر توانایی دارد، دستور دهد حمام را برای او قرق کنند؛ هم برای رعایت نکات بهداشتی و هم برای حفظ حدود حیا و حرمت و اخلاق. البته که چنین کاری فقط برای ثروتمندان ممکن بود.

روزگار سپری شده حمام‌های عمومی

با وجود آن تاریخ بلند بالا و با وجود همه این آداب و توصیه‌ها، حالا حمام‌های عمومی به قهقرا رفته است. رئیس اتحادیه گرمابه‌داران تهران اعلام کرده که تعداد گرمابه‌های پایتخت از 1400 باب به حدود 100 باب رسیده است؛ یعنی بیش از 90 درصد کاهش.

این مسئول صنفی گفته همین افراد باقیمانده هم در پی فرصتی برای فروش ملک خود یا تبدیل آن به احسن هستند چرا که مشتری بسیار کم شده و دیگر صرف نمی‌کند برای اندک کارگران ساختمانی یا میوه و تره‌باری که حالا مشتری گرمابه‌ها هستند، هزینه‌های سرسام‌آور پول آب و برق را پرداخت کرد.

چنین سخنی بعید و غریب هم نیست. از زمانی که گاز شهری به خانه‌ها آمد (ابتدای دهه 50 شمسی) مردم کم‌کم به این فکر افتادند که چرا برای رفتن به حمام به بیرون از منزل بروند و هزینه بدهند. البته مساله مهم‌تر این بود که چرا باید بهداشت فردی را نادیده گرفت و به محیطی مثل گرمابه یا حمام عمومی رفت که از نظر بهداشتی، بسیار ناتمیز و نامناسب است.

تمیز نبودن گرمابه‌ها بخصوص در خزینه خود را نشان داد. حوضی که آب در آن جمع می‌شد و مردم در آن به استحمام می‌پرداختند. از آنجا که افراد مختلف همگی درون یک حوض حمام می‌کردند و بدتر از همه به خاطر این‌که آب این حوض دیر به دیر عوض می‌شد و سیستمی هم برای تصفیه آن نبود، بیماری‌های مختلف ازجمله بیماری پوستی در بین مردم شایع می‌شد. (در این زمینه جالب است به قصیده ملک‌الشعرای بهار در توصیف خزینه رجوع شود) به این ترتیب برخی اعیان شروع به ساختن دوش حمام در خانه کردند و برخی گرمابه‌ها هم تغییر مسیر دادند و به «حمام نمره» تبدیل شدند؛ جایی پر از حمام که مردم به ترتیب وارد اتاقک‌های آن می‌شدند و استحمام می‌کردند. با این حال، گسترش حمام‌های خانگی، کم‌کم بساط حمام نمره را هم کساد کرد.

سال 92 بود که نتایج طرحی به نام سنجش عدالت در شهر تهران منتشر شد. در آن نتایج آمده بود که میانگین دسترسی مردم در تهران به حمام مستقل 7/97 درصد است، ولی باز هم هستند محلاتی چون منطقه 17 که از این نظر وضعیت بدی دارند. در این منطقه جنوبی تهران، 10 درصد مردم حمام مستقل ندارند. با این حال، حالا دیگر می‌توان پایان عصر گرمابه و حمام را اعلام کرد. اگر قبول ندارید به تابلوی اتحادیه صنف گرمابه‌داران دقت کنید که حالا سونا و ماساژ را هم به حوزه خود آوردند تا کاسبی همچنان برقرار باشد.

حکایت حمام حکایت غریبی است. امام علی(ع) روایتی دارد که در آن حمام را خانه خوبی دانستند چراکه (احتمالا با آب داغ خود) یادآور دوزخ است و البته چرک‌های بدن را می‌زداید (و به انسان فرصت تمیزی و بازگشت می‌دهد). (منبع من لایحضره الفقیه، ج 1، ص 115، ح 237) با این وصف، تنهایی حمام فرصتی خوب است برای زیر آواز زدن، فارغ از همه غم‌هایی که دور و برمان هست.

برای فکر کردن به بهتر زندگی کردن. برای فکر کردن به حدود دو میلیارد و 600 میلیون آدمی در جهان که حتی دسترسی به توالت هم ندارند، چه رسد به حمام مستقل. حمام جای خوبی می‌شود البته با رعایت صرفه‌جویی در آب. یادمان نرود که آب هست ولی کم است.

مصطفی مسجدی‌آرانی - چمدان (ضمیمه پنجشنبه - روزنامه جام جم)