فضای‌ آزاد شعر‌ آزاد

«ظاهرا ما فقط به آن بخش از شعر گذشته، شعر مذهبی می‌گوییم که موضوع آن نعت، مدح یا مرثیه بزرگان دینی باشد. به کلام دیگر، شعری که اشارات صریح دینی داشته باشد یا به نام بزرگان مذهبی اشاره کرده باشد، شعر مذهبی است.»

روشن است که این‌گونه تقسیم‌بندی‌ها وِیژه زمانه ماست؛ روزگاری که شعر مذهبی را در مقابل شعر غیر‌مذهبی باید تعریف کرد! وقتی کلیت ادب فارسی یا وجه غالب آن دینی است، تمیز شعر دینی و غیر‌دینی کمی تا اندکی مشکل می‌نماید.

حقیقت آن است که شاعر دیندار شعر دینی می‌سراید و شاعر بی‌دین تکلیفش معلوم است.

2 ـ در ادبیات پیشین فارسی معمولا نام بزرگان دینی همراه با مدح و منقبت آنان است. به همین دلیل سر آغاز اغلب منظومه‌های فارسی پس از تحمیدیه و نیایش مزین به نام بزرگان مذهب است. اتفاقا همین بخش از شعر‌ها به عنوان ادبیات دینی در روزگار ما شناخته می‌شود. در این ستایش‌ها طبیعتا به بزرگی و بزرگواری ممدوح پرداخته می‌شود. حتی غالبا رفتار و کردار شخصی ممدوح به شعر راه پیدا نمی‌کند. این دست شعر‌ها معمولا از عاطفه کم‌بهره‌اند. اگر بخواهیم در شعر سنتی مذهبی، سراغی از عاطفه بگیریم باید به سراغ مراثی برویم.

3 ـ شعر مذهبی روزگار ما چگونه است؟

می‌گویم، کتاب گزیده شعر «سپید رضوی» نمونه‌ای از آن است. شاعر مذهبی روزگار ما با متقضیات زمان به سراغ شعر مذهبی می‌رود. نمی‌گویم وی به مدح توجهی ندارد. اتفاقا نمونه‌های موفقی از این دست در همین کتاب دیده می‌شود. مثلا:

گلدسته‌ات/ کهکشانی است/ که سیاهی شهر را تکذیب می‌کند‌/ پیرامون تو همه چیز بوی ملکوت می‌دهد:

کاشی‌های ایوانت/ و این سوال همیشه / که چگونه می‌توان آسمان‌ها را/ در مربعی کوچک خلاصه کرد / و پنجره فولاد/ التماس گره خورده / و بغض‌هایی که پیش پای تو باز می‌شوند...

مدح، پیکره اصلی این شعر را تشکیل می‌دهد؛ مدحی که در پایان، توجه مخاطب را به این نکته جلب می‌کند که ممدوح او یعنی امام رضا(ع) برآورنده حاجات است.

4 ـ آیا تمام شعرهای این مجموعه موفق‌اند؟ آیا همه این شعرها نمره قبولی می‌گیرند؟

مسلما خیر! این را هم بگویم با همه معیارهای آشکار و پنهان در گزینش شعر، سلیقه نقش تعیین‌کننده دارد. ممکن است شما به شعری نمره قبولی بدهید، اما منتقدی دیگر آن را مردود بداند. به نظرم در این کتاب نیز شعر خوب و ناخوب در کنار هم‌اند و این شاید از سرناگزیری گرد‌آورنده باشد، چرا که به نظرم مجموعه سروده‌های آزاد رضوی از نظر تعداد نیز بسیار نیست و این دست گزینشگر را می‌بندد، اما در مجموع شعرهای خوبی می‌توان در این کتاب خواند. حتی به نظرم شاعران جوان توانمندی را می‌توان از این طریق شناسایی کرد و با تشویق و ترغیب آنها راه را برای سروده‌های دینی هموارتر کرد.

باورم این است که گردآورنده این کتاب، مجید سعدآبادی، اگر ده سال دیگر بخواهد شعرهای آزاد رضوی را گردآوری کند، مجموعه‌ای پربارتر و پر قوت‌تر در دست خواهیم داشت.

سیداکبر میرجعفری

شاعر و پژوهشگر