تئاتر یک مجلس‌مشورتی است

تئاتر اساسا یک مقوله شهری است و به همین دلیل معیاری برای تمدن است. شما با تئاتر می‌توانید میزان مشارکت اجتماعی و دخالت آدم‌ها را در سرنوشت خود در یک کشور حدس بزنید. تئاتر به نوعی یک مجلس مشورتی است. ممکن است شما بپرسید به چه معنا مشورتی است وقتی عموما تماشاگران در طول تئاتر سکوت می‌کنند و بازیگران حرف می‌زنند؟ اما اول این که در بعضی شیوه‌ها یا جریان‌های تئاتر، تماشاگران هم در اجرا دخیل و مجبور می‌شوند واکنش نشان دهند، اما حتی در شیوه‌ای که تماشاگر تنها تماشاگر است و کاری انجام نمی‌دهد، وقتی آنجا در سالن نمایش یک عده کنار هم می‌نشینند و به یک عمل جمعی دست می‌زنند و کردار یکسری انسان را با دغدغه‌های خاص روی صحنه می‌بینند، خود این آیین روح جمعی و مشارکتی اجتماعی ایجاد می‌کند که میزان مدنیت را مشخص می‌کند. تئاتر در شهر شکل می‌گیرد و با انسان‌های شهرنشین سرو کار دارد.

آیا تئاتر را می‌توان یک نوع سبک زندگی دانست؟

بله. شما وقتی می‌خواهید تئاتر اجرا کنید، شرایطی خاص در زندگی پیدا می‌کنید که حاصل آداب تئاتری بودن است. در یک آیین زنده مثل تئاتر باید تمرکز زیادی داشته باشید. باید در کمترین زمان به مسائل پیش‌بینی‌ناپذیری واکنش نشان دهید. پس باید علاوه بر تمرکز، آمادگی تصمیم سریع و عمل به موقع را داشته باشید. از نظر فردی هم تئاتر روی اعتماد به نفس و ارتباط اجتماعی فرد تأثیر درازمدتی دارد. برای مثال الآن ثابت شده است انسان‌هایی که در دوران مدرسه یا دانشگاه به طور سالم و جدی تمرین و اجرای تئاتر می‌کنند صاحب مهارت‌هایی می‌شوند که در موفقیت آنها در شغلی که در جامعه دارند، تأثیر زیادی دارد. برای مثال متمرکزتر هستند و سریع تر در موقعیت‌های حساس تصمیم می‌گیرند و در سخنوری چیره‌دست‌تر می‌شوند و در مدیریت شرایط کاری، احساسات و محیط اطراف خود تواناتر هستند.

تئاتر چه تأثیری بر سبک زندگی تماشاگران دارد؟

تئاتر مدعی تربیت جامعه است. البته نه تربیت به معنای این که نصیحت کند و آموزش مستقیم دهد. بلکه به این معنا که شما یک محیط کنترل شده‌ای را مهیا می‌کنید و این محیط به آزمایشگاهی تبدیل می‌شود که تماشاگران خود را در ارتباط با پدیده و موضوعی که می‌بینند محک بزنند. این محیط کنترل شده منجر به تربیت آدم‌ها می‌شود، از آن جهت که با دیدن موقعیت‌های مختلف عواطف خود را نسبت به پدیده‌ها بیشتر می‌شناسند و می‌توانند با خودآگاهی و خردمندی عمل کنند. همه اینها تازه غیر از موضوع و مضمون متن و کار کارگردان در شیوه اجرایی است. یعنی این تجربه‌ها در هر نوع تئاتری وجود دارد چون در آیین و فلسفه تئاتر نهفته است. ببینید دنیای امروز به سمت پراکندگی و ناتوانی در تمرکز می‌رود. ابزار جدید و تکنولوژی‌ها، پراکنده و چندشاخه هستند و به همین دلیل مجال کمتری برای تمرکز باقی می‌گذارند. تئاتر رفتن می‌تواند یکی از رفتارهایی باشد که از این پراکندگی حواس جلوگیری کند و خودآگاهی را از همین طریق افزایش دهد.

تئاتر چه تأثیرات فردی، روحی و روانی می‌تواند داشته باشد؟

برای رشد افراد، مراحلی وجود دارد. برای بچه‌های خیلی کوچک در محیط بسته‌ای این رشد اتفاق می‌افتد و از حدود ده سالگی تخیل آزاد را داریم که بعدتر در نوجوانی با خطرپذیری روبه‌رو می‌شویم. این مراحل تا بزرگسالی ادامه دارد و هر یک به نوعی نیاز انسان است. یعنی برای نوجوان خطر کردن نوعی نیاز است، اما اگر همان نوجوان قبل‌تر در آزمایشگاه‌هایی چیزی نزدیک یا شبیه آن خطرکردن را تجربه یا درک کند، قطعا با آمادگی و تسلط بیشتری با آن مشکل روبه‌رو می‌شود. ما در بزرگسالی با مسائلی همچون عشق، آرمان، تنهایی و... مواجه هستیم که باز تئاتر به مثابه یک آزمایشگاه تجربی ما را با این موقعیت‌ها آشنا و توانایی رویارویی با آنها را ایجاد می‌کند. از نظر روانی در تئاتر اصطلاحی قدیمی و جالب به نام کاتارسیس به معنای پالایش روان وجود دارد. این واژه که مورد توجه بیشتر روان‌شناسان و روانکاوان قرار گرفته بود در یک نوع خاصی از تئاتر ایجاد می‌شود که عواطف ما را تحت تأثیر قرار می‌دهد تا این عواطف تخلیه و پالایش شوند. در این نوع تئاتر، ما با قهرمان احساس همذات‌پنداری می‌کنیم و عواطف‌مان با عواطف او گره می‌خورد و این عواطف در فرآیند نمایش حال با توجه به موضوع و جریان آن نمایشنامه تخلیه می‌شود و این تخلیه عواطف نوعی سبکی و آرامش روانی به ما می‌بخشد که تماشاگر وقتی از تماشاخانه بیرون می‌آید، انسانی راحت می‌شود که عواطف و نیروهای منفی و گره خورده و نهفته‌اش تخلیه می‌شود. در نمایش‌های شادی‌آفرین با تأثیر دیگری روبه‌رو هستیم که همان شادی‌آفرینی فردی و اجتماعی و ایجاد احساس امید است.

تأثیرات جمعی و عمومی تئاتر چیست؟ جامعه‌ای که تئاتر پویا دارد در صحنه اجتماعی از چه چیزی بهره‌مند می‌شود؟

در خیلی از مواقع تماشاگر در تئاتر حرف‌هایی می‌شنود که با آنها موافق نیست. در هنر تئاتر همه طرفین موضوع حضور دارند و حرف می‌زنند و آدم‌ها متفاوت با عقاید و عواطف مختلفی با آن مسأله درگیر می‌شوند. مخاطب در این موقعیت می‌تواند خارج از بغض و تعصب قدرت شنیداری بیشتری پیدا کند و اگر هم با موضع مخالف خود موافق نشود، قوه استدلالی خود را تقویت می‌کند، چراکه بخشی از عقاید مخالف خود را در تئاتر شنیده است. این علاوه بر تقویت عقلانیت در بیان عقاید، به نوعی شنیدن حرف مخالف و فرهنگ مدارا را در جامعه تقویت می‌کند. هر نمایشنامه که روی صحنه می‌رود یک پیشنهاد است برای گفت‌وگوی اجتماعی و نقد یکدیگر در فضایی آرام.

در جامعه ایران و در زندگی روزمره مردم ما، تئاتر چه جایگاهی دارد؟

تئاتر در ایران سابقه‌ای طولانی ندارد، اما نمایش دارای سابقه‌ای طولانی است. این دو یعنی تئاتر و نمایش با یکدیگر کمی متفاوت هستند. نمایش برآمده از آیین است، آیین‌هایی مثل باران‌خواهی، برکت دهی و... پشت این آیین‌ها نوعی اعتقاد بوده است که البته کارکردهایی داشته، اما وقتی خیلی از این آیین‌ها منسوخ شدند قالب‌های نمایشی آنها باقی مانده بود. خب این نمایش‌ها وجود دارند و تئاتر جدید هم آمده است. ما امروز فارغ‌التحصیلان زیادی تربیت می‌کنیم که ناچارند کار تئاتر کنند و از ترجمه‌ها و ظرفیت‌های نمایشی بومی بهره ببرند. همین جوانان تئاتر خوانده، این هنر را بالاخره در جامعه ما قدرتمند خواهند کرد. ما الآن را نباید ببینیم چرا که دوران گذار است و باید نگاهمان به آینده باشد که تئاتر در جامعه ما جایگاه مهمی خواهد یافت. نمایش و تئاتر اگر بخواهد تأثیر داشته باشد، باید به موضوعات مهم و ضروری جامعه بپردازد و این به آدم‌هایی تحلیلگر و تحصیلکرده دارد. این آدم‌ها با تحلیل دقیق و تکنیک‌های درست و کیفیت خوب اجرایی می‌توانند ارتباطی پویا با زندگی و جامعه خود داشته باشند.

سهراب شکیب

دین و زندگی