دوری از‌ آقازادگی سیره تربیتی ‌امام‌علی(ع)

مجموعه آثاری که درباره امام علی(ع) نگاشته شده‌اند، کمتر به موضوع خانه و خانواده از نگاه امیرمومنان پرداخته‌اند. چرا؟

درباره سبک زندگی یا حیات امام علی(ع) باید توجه داشت که حیات امام و زندگی ایشان معطوف به حقیقتی است و آن حقیقت، عشق به خداوند و تلاش در راه خداوند و رسیدن به رضای الهی است. در عرصه‌های مختلف زندگی ایشان کوشندگی و روندگی به سوی خدا را در تمام لحظات و تصمیمات و برنامه‌های آن حضرت می‌بینید. هم تلاش برای رضای خدا و هم ناظر دیدن خدا درهمه اعمال و رفتارها، هم در جوانی و هم در میانسالی به طور جدی در تمام ابعاد زندگی ایشان مشاهده می‌شود. در روزهای غربت اسلام پدرش او را مکرر به جای پیامبر می‌خواباند. یکی از شب‌ها می‌گوید، پدرجان من می‌دانم آنهایی که قصد جان پیامبر را کرده‌اند، مرا خواهند کشت. ابوطالب جواب داد، من تورا فدای احمد می‌کنم. حضرت می‌فرماید من برای خدای احمد تلاش می‌کنم، نه خود احمد. این در همه لحظات زندگی ایشان جریان داشت؛ چه زمانی که مقابله و مقاتله می‌کرد و چه زمانی که مجبور شد در برابر ناروایی که در عرصه سیاسی جهان اسلام پیش‌آمد،‌کوتاه بیاید و سکوت کند. این نه در عرصه حیات اجتماعی بلکه در عرصه زندگی خانوادگی و شخصی ایشان به‌طور دائم جاری و ساری است. لذا ما شاهد این حقیقت هستیم که امام علی(ع) نه در میدان جنگ و نه در میدان تدبیر منزل، هیچ‌گاه برخلاف رضایت خداوند عمل نمی‌کند. محوریت رضای خدا در رفتار امیرالمومنین از یک سو و دانش متعالی او در حقیقت توحید و حقیقت فقه و اعمال عبادی و اخلاقی، به آن حضرت این توانایی شگرف را بخشید که هیچ عملی را خارج از حوزه رضایت باری تعالی انجام ندهد و به‌عنوان میزان الاعمال همه بشریت تجلی پیدا کند. با این وصف،‌ ما متاسفانه نسبت به متعالی‌ترین میزان هستی در رفتار انسانی، آگاهی بسیار محدودی داریم. نبود شناخت ما از حیات امیرالمومنین به مشکلات بسیاری در رفتارهای ما منتهی شده است. از طرفی، بعضی محورهای شناخت ما به دلیل نامتوازن بودن تنظیم حوزه‌های مطالعاتی از حیات امام باعث شده دریافت ناقصی از زندگی حضرت داشته باشیم. همه دانش ما از امیرالمومنین یا ائمه دیگر به مشهوراتی تقلیل پیدا کرده که در شاعرانگی ذهن ما و در داستان‌های تاریخی، بین ما و واقعیات زندگی ایشان فاصله عمیق انداخته است. از طرفی چون روایات مختلف در دوره‌های مختلف تاریخی و درباره سبک زندگی آن حضرت، بخشی ناظر به حضور حضرت امیر در جنگ‌ها و بخشی هم در متون روایی فقهی،‌ کلامی و عرفانی مورد عنایت نویسندگان بوده، نتیجه آن شده که ما نداشته ذهنیتی منسجم درباره حیات امام باشیم. ای بسا مورخان آنچه را که خود دوست داشته‌اند، از روایات برداشت کرده و به ما منتقل کرده‌اند و کمتر در نحوه انتقال این روایات، تامل کرده‌ایم. لذا وقتی به جمع‌بندی روایات و قضایای تاریخی درباره یک یا چند قضیه مرتبط درباره حیات امیرالمومنین می‌رسیم، به نتایجی بس متعالی‌تر و شگفت‌تر دست می‌یابیم. آنچه امام برای اداره منزل یا تامین زندگی و معاش اقدام کرده، در حافظه تاریخی ما وجود ندارد.

در بررسی تاریخی خود درباره حضرت امیر به کدام بخش از جنبه‌های حیات اجتماعی و خانوادگی ایشان توجه داشته‌اید؟

حضرت علی(ع) علاوه بر تلاش موفق و موثر سیاسی، در حیات اجتماعی هم حضوری موثری داشتند. مثلا امام در یک اقدام درازمدت بعد از مصادره فدک، باغ مخروبه ینبع را خریداری و احیا می‌کند. این باغ به مرکز تامین مخارج خانوادگی ایشان تبدیل می‌شود، هر چند بخش قابل توجهی از درآمد آن، سالانه وقف ایتام و فقرا و ازدواج دختران بی‌سرپرست و مصالح عامه می‌شده است.

تدبیر منزل و تربیت ‌فرزندان در حیات و زندگی امام علی(ع) از چه برجستگی‌هایی برخوردار بوده است؟

از نکاتی که در حیات زندگی حضرت وجود دارد، عدالت رفتاری ایشان با همه اهل‌بیت و ابراز علاقه‌مندی به همه فرزندان بوده است. امام علی‌(ع) در تربیت فرزندان، توجه جدی به دوری از آفات و پیامدهای بیماری آقازادگی داشتند و همواره از آن به عنوان ابنای مشئوم یاد می‌کردند. بنابراین همچنان که امام دخترش را از استفاده عاریتی از اموال بیت‌المال منع می‌کند، برای فرزندش امام حسن(ع) در شرایط بعد از جنگ نامه‌ای می‌نویسد و او را در مسیر تربیت شدن و تربیت کردن یاری می‌رساند و بی‌ملاحظه، مخاطرات مرگ و قیامت را به او یادآور می‌شود و لزوم پرهیز از التذاذهای نادرست و غلط را به آن حضرت یادآوری می‌کند. این در حالی است که دیگر بزرگان جهان اسلام در آن زمان هر کدام فرزندانی دارند که آتش‌افروز جنگ‌های متعدد در بین مسلمانان شده‌اند.

یکی از مواردی که در نهج‌البلاغه مشهود است، آموزش نظامی به فرزندان است که در توصیه‌ای اصول و فنون جنگیدن را به فرزندانش یادآور می‌شود. از ویژگی‌های امام با فرزندانش این است که امام فرزندانش را بیش از دیگران در راه اسلام تقدیم خداوند می‌کند و در راه فداکاری آنها برای دفاع از اسلام از هیچ کوششی فروگذار نمی‌کند. هر چند دیگران همیشه تلاش داشتند فرزندانشان از خطر دفاع و فداکاری مصون بمانند. حتی وقتی به برادران امام حسن(ع) و امام حسین(ع) می‌گوید، مواظب حسنین باشید، تاکید بر این نکته است که آنها فرزندان پیامبر هستند نه فرزندان تنها علی(ع). وقتی این مساله مورد حسادت واقع می‌شود، محمد حنفیه پاسخ زیبایی می‌دهد که حسنین برای پدر مانند چشمان هستند و ما برای پدر مانند دست. لذا برای حفاظت از چشم، انسان دستش را جلو می‌آورد.

شهاب سلیمی

دین و زندگی