شگردهای مراقبت از موتور خودرو

هرگاه به هر دلیل یکی از این قطعات نتواند بدرستی کارش را انجام دهد، باعث اختلال در عملکرد سایر قطعات می‌شود و در نهایت خودرو را از ادامه فعالیت بازمی‌دارد. شناخت و آگاهی از این قطعات و بازرسی منظم آنها و انجام کارهایی که به طول عمر بیشتر آنها منجر شود کمک مهمی خواهد بود به این که از خودروی خود با خیالی آسوده استفاده کنیم.

در این نوشتار سعی شده قطعاتی که نقش حیاتی در فرآیند کارکرد موتور خودرو دارند را به طور خلاصه معرفی کنیم و با آنها هرچند مختصر آشنا شویم.

1. دینام

اگر تابه حال این سوال برایتان ایجاد شده باشد که باتری خودرو چگونه شارژ می‌شود یا نیروی الکتریکی مورد نیاز موتور از کجا تهیه می‌شود، باید بگوییم این وظیفه به عهده دینام است. باتری خودرو وظیفه تهیه برق مورد نیاز تا هنگام استارت زدن یا روشن کردن خودرو را دارد و بعد از آن شروع به کار خواهد کرد. این قطعه که بسته به نوع موتور و حجم آن و همچنین وجود قطعاتی که با برق کار می‌کنند، انواع مختلفی دارد و ولتاژهای گوناگونی تولید می‌کنند. هرچقدر مصرف‌کننده‌ها در خودرو بیشتر و مصرف برق‌شان بیشتر باشد باید از دینامی استفاده کرد که توان تولید برق بیشتری داشته باشد. همچنین در فصل تابستان و هنگام استفاده از کولر، دینام دائم در حال کار و تولید برق است که در این شرایط امکان خرابی آن بیشتر می‌شود.

به مرور زمان و کار مداوم دینام، قطعات مصرفی داخل آن مانند زغال، آفتامات دینام (که وظیفه تنظیم‌کردن برق را به عهده دارد) و سیم‌پیچ داخلی خراب یا کم‌توان می‌شود که در این حالت دینام نخواهد توانست برق مورد نیاز خودرو را تامین کرده و ادامه فعالیت خودرو را با مشکل مواجه خواهد کرد.

موارد ذکر شده بالا توسط باتریساز قابل تعویض هستند؛ ولی اگر تصمیم گرفتید دینام را عوض کنید، حتما برمبنای آمپر مورد نیاز اتومبیل و قطعاتی که مصرف‌کننده برق هستند دینام مورد نیاز را تهیه کنید.

2. تسمه دینام

برای گردش دینام و تولید برق مورد نیاز خودرو به تسمه دینام نیاز داریم. این تسمه مثل تسمه تایم است؛ با این تفاوت که دیگر از دندانه‌ها روی آن خبری نیست و معمولا شیارهای باریکی روی آن دیده می‌شود. به دلیل مجاورت در محیط گرم موتور و حرکت دائمی، به مرور خاصیت نرم بودن را از دست می‌دهد و امکان پاره شدن آن زیاد می‌شود. در این حالت دینام از مدار خارج می‌شود و موتور برای ادامه کار خود از انرژی ذخیره شده باتری استفاده خواهد کرد که آن هم برای مدت زمان محدودی پاسخگوی نیاز موتور است. پس از آن با انبوهی از مشکلات همچون جوش‌آوردن موتور، روشن شدن چراغ دینام و در نهایت خاموش شدن کامل خودرو مواجه می‌شویم. برای جلوگیری از این اتفاق باید به طور منظم وضع ظاهری تسمه دینام را کنترل و در صورت خراب شدن و دیدن شکاف‌های ریز روی آن نسبت به تعویضش اقدام کنیم. توصیه می‌کنیم همیشه یک تسمه دینام به عنوان زاپاس در صندوق خودرو برای مواقع ضروری همراه داشته باشید.

3. سوزن انژکتور

همانند خودروهای قدیمی که وظیفه مخلوط کردن سوخت و هوا را کاربراتور انجام می‌داد، در سیستم‌های جدید این وظیفه را سیستم انژکتور انجام می‌دهد که به دلیل دقیق‌تر و مطلوب‌تر بودن این روش، میزان مصرف سوخت پایین‌تر می‌آید و همچنین میزان آلودگی نیز کاهش می‌یابد. درون این قطعه که به صورت الکترونیکی کنترل می‌شود یک سوپاپ قرار دارد که می‌تواند در هر ثانیه چند بار باز و بسته شود و سوخت را به شکل قطرات فوق‌العاده ریز از طریق سوراخ‌های بسیار ریز به داخل محفظه احتراق بپاشد. کیفیت نامناسب سوخت و وجود ذرات ناخالصی در آن باعث می‌شود سوراخ‌های ریز سوزن انژکتور گرفته شود. در این حالت میزان پاشش سوخت و زاویه آن تغییر پیدا می‌کند و ممکن است یکی از این علائم مشاهده شود: کاهش توان و عملکرد موتور، روشن نشدن نامناسب خودرو، افزایش آلایندگی‌های خروجی، کاهش عمر و عملکرد کاتالیزور، کاهش عمر و عملکرد سنسور اکسیژن و افزایش مصرف سوخت. به دلیل گرانقیمت بودن این قطعه توصیه می‌شود از مراکز مطمئن سوختگیری کنید. از محلول‌های انژکتور شور به طور منظم استفاده و از رانندگی در مواقعی که باک خالی شده و چراغ بنزین روشن شده است، بپرهیزید. همچنین به طور منظم باید در هر 20 هزار کیلومتر صافی یا فیلتر بنزین را تعویض کنید.

4. شمع

آتش زدن مخلوط هوا و سوخت و احتراق آن درون محفظه احتراق وظیفه‌ای است که در موتور خودروها به عهده قطعاتی گذاشته شده که به آنها شمع گفته می‌شود. شمع باید پالس الکتریکی ای را که حدود 25 هزار ولت است، به صورت مکرر داخل محفظه وارد کند و با الکترودهایی که انتهای آنها وجود دارد، جرقه‌ای قوی تولید کند تا باعث انفجار مخلوط هوا و سوخت درون محفظه شود. این وظیفه باید میلیون‌ها بار اتفاق بیفتد از این رو در انتخاب این قطعه برای این حجم کار، باید دقت کافی صورت بگیرد. هر شمع از بخش‌های مختلفی همچون بخش فلزی، عایق چینی، الکترودها و... تشکیل شده است.

از روی ظاهر یک شمع کارکرده می‌توان به چگونگی عملکرد موتور خودرو پی برد و آن را عیب‌یابی کرد. به این صورت که اگر نوک چینی عایق، سفید متمایل به خاکستری یا زرد متمایل به خاکستری تا قهوه‌ای باشد، گویای این است که دامنه حرارتی شمع صحیح است، همچنین سیستم سوخت‌رسانی و برق نیز تنظیم است و موتور کار خود را بخوبی انجام می‌دهد، اما اگر سر شمع آغشته به بنزین باشد و همچنین چینی سر شمع نیز به رنگ زغال درآمده، از تنظیم نبودن میزان پاشش سوخت و غلظت هوا، مشکل در سیستم جرقه‌زنی و همین‌طور نشت انژکتورها می‌تواند حکایت کند که در این حالت موتور بد روشن می‌شود و حالت طبیعی نخواهد داشت. الکترود سر شمع به مرور زمان و به خاطر ایجاد جرقه‌های مداوم کوتاه می‌شود که باعث می‌شود قدرت جرقه‌های تولید شده توسط شمع کمتر شود و در نتیجه انفجار داخل محفظه احتراق بخوبی انجام نشود. باز کردن دوره‌ای شمع‌ها و تمیز کردن سر الکترودها با سمباده و تنظیم پایه‌های بین الکترود طبق دستورات هر خودرو می‌تواند در بالا بردن عمر این قطعات موثر باشد.

5. وایر شمع

وایرهای شمع، وظیفه انتقال الکتریسیته تولید شده توسط کوئل را به شمع‌ها به عهده دارند و معمولا سیم‌هایی هستند که از جنس مقاوم و بادوام ساخته می‌شوند. به همین علت اگر در نگهداری و بازدید آنها دقت کافی صورت گیرد کمتر دردسرساز خواهند شد. یک وایر شمع هنگامی دچار مشکل می‌شود که عایق آن صدمه دیده و الکتریسیته از مسیر اصلی خود منحرف شود. در اصطلاح به این حالت برق‌دزدی گفته می‌شود. یک وایر معیوب نه‌تنها باعث بد کار کردن موتور می‌شود، بلکه افزایش مصرف سوخت را نیز به همراه خواهد داشت. در برخی موارد، پارگی عایق‌های وایر شمع باعث ایجاد آتش‌سوزی در موتور خودرو و وارد کردن خسارت‌های زیاد به صاحبان آن نیز شده است.

6. تسمه تایم

هنگامی که درون محفظه احتراق، عمل انفجار انجام شد، همزمان با بالا آمدن پیستون‌ها در سیلندر باید سوپاپ‌های تخلیه باز و گازهای باقیمانده خارج شوند. در زمان دیگر نیز سوپاپ‌های دیگر باز شده و با مکش پیستون، هوای تازه برای انفجار بعدی وارد محفظه شود. باز و بسته شدن این سوپاپ‌ها که در کسری از ثانیه انجام می‌شود با میل بادامک صورت می‌گیرد و این قطعه نیز نیروی خود را از چرخش میل‌لنگ تامین می‌کند. در گذشته زنجیرها کار ارتباط میل‌لنگ و میل بادامک را انجام می‌دادند. ولی همزمان با پیشرفت فناوری، تسمه‌های پلاستیکی جای زنجیرها را گرفتند که به آنها تسمه تایم گفته می‌شود. به همین علت موتور خودروهای جدید بسیار کم‌صداتر از پیشینیان خود کار می‌کند.

این تغییر علاوه بر این که باعث کم‌صدا شدن موتور شده، یک اشکال بزرگ نیز دارد و آن پاره شدن تسمه تایم هنگام کار کردن موتور است. اگر این اتفاق رخ داد ممکن است صدمات زیادی به بخش سرسیلندر خودرو وارد شود. شکستن پیستون‌ها، کج شدن سوپاپ‌ها و میل بادامک و در برخی موارد شکستن خود سرسیلندر از عواقب پاره شدن نابهنگام این تسمه است.

تسمه تایم، عمر مفید مشخصی دارد و معمولا با توجه به آب و هوای ایران توصیه می‌شود هر 60 هزار کیلومتر این تسمه با نمونه اصلی عوض شود. البته می‌توان هرازگاهی با باز کردن پوشش کائوچویی آن تا حدی از سلامت تسمه آگاه شد. حرکت‌های ناگهانی، معکوس کشیدن‌ دنده‌ها بخصوص در سرعت‌های بالا و همچنین تعویض دنده‌ها در دور موتور بالاتر از حد مجاز، خطر پاره کردن آن را افزایش می‌دهد. بهتر است هنگام تعویض این تسمه، بلبرینگ‌های نگهدارنده آن نیز عوض شود. زیرا در صورت خراب شدن آنها به تنهایی، پرداخت اجرت تعویض، صرفه اقتصادی نخواهد داشت. البته این امکان نیز وجود دارد تسمه‌ تایم که دارای دندانه‌های مشخصی است در برخی مواقع از وضع طبیعی خود خارج شود که در اصطلاح به آن تایم رد کردن گفته می‌شود. در این حالت هرچند وضع قرارگیری آن درست به نظر برسد، اما تنظیمات میل‌لنگ و میل‌سوپاپ به هم می‌خورد و کارکرد موتور با مشکل روبه‌رو خواهد شد. در این حالت باید این تنظیمات توسط مکانیک دوباره بررسی شود.

7. سنسور دمای آب

این سنسور که میان مکانیک‌ها و قطعه‌فروش‌ها به فشنگی آب نیز شناخته می‌شود، از نوع مقاومت منفی است و ارتباط و تاثیرپذیری مستقیم با دما دارد؛ به نحوی که اگر دمای پیرامون آن افزایش یابد، مقاومت آن کاهش خواهد یافت. روش کار این سنسور به این شکل است که ئی‌سی‌یو ولتاژ ورودی را که معمولا پنج ولت است، به سنسور می‌دهد و سنسور نیز براساس مقاومتی که در آن لحظه از دما دارد، ولتاژ خاصی به ئی‌سی‌یو برمی‌گرداند. هر ولتاژ نیز از قبل برای ئی‌سی‌یو به صورت مشخصی تعریف شده است. به طور کلی هرچه ولتاژ برگشتی به ئی‌سی‌یو بالاتر و نزدیک به پنج ولت باشد یعنی دمای آب موتور بالاتر است و در صورت سرد بودن دمای آب موتور چون مقاومت سنسور بالا می‌رود ولتاژ برگشتی به ئی‌سی‌یو کمتر می‌شود. مرکز کنترل هوشمند خودرو (ECU) با اطلاع از دمای موتور تصمیم می‌گیرد چه زمانی فن دور کند یا دور تند را فعال کند یا این که براساس سرد یا گرم بودن موتور، میزان پاشش سوخت را به انژکتورها اعلام کند. علائم خرابی این سنسور عبارتند از: دود کردن خودرو در زمانی که موتور خنک است، بد روشن شدن موتور در آب و هوای سرد، داغ کردن خودرو و دیر روشن شدن فن رادیاتور و در آخر یکسره و به طور مداوم کار کردن فن رادیاتور. اگر این علائم را در خودروی خود دیدید نسبت به تعویض آن اقدام کنید.

8. سنسور اکسیژن

این قطعه که حدود 20 سال از زمان پیدایش آن می‌گذرد، ماموریت دارد وضعیت مخلوط بودن سوخت و هوا را به طور مرتب بسنجد و اطلاعات آن را به ئی‌سی‌یو (ECU) انتقال دهد. این سنسور به میزان اکسیژنی که در اتاقک احتراق سوخته نشده و از اگزوز خودرو خارج می‌شود حساسیت نشان می‌دهد. ئی‌سی‌یو نیز از طریق خواندن اطلاعات ارسالی از این سنسور پالس پاشش هر سوزن انژکتور را تغییر می‌دهد تا به این وسیله با ایجاد تعادل در میزان سوخت وارد شده به محفظه احتراق، فرآیند اشتعال به بهترین حالت ممکن انجام شود. وقتی عمر این سنسور رو به پایان باشد، عکس‌العمل آن نسبت به میزان سوخت و درصد اکسیژن موجود در آن سریع نخواهد بود. این عمل باعث می‌شود عملکرد طبیعی موتور با نواقصی همراه باشد و در نهایت علاوه بر درست کار نکردن موتور، میزان قابل توجهی نیز سوخت اضافی مصرف شود. چگونگی عملکرد این سنسور به آسانی قابل تشخیص نیست و وضع سلامت یا خرابی آن باید با دستگاه‌ دیاگ تشخیص داده شود؛ اما در خودروهایی که این سنسور را دارند به محض این که در کار سنسور خللی ایجاد شود، چراغ چک (Check) روشن می‌شود و دیگر شاهد عملکرد عادی موتور نیز نخواهیم بود. برای تعویض آن نیز حتما از همان نوع مخصوص خودروی خود استفاده کنید. حتی به شماره فنی آن نیز هنگام خرید دقت کنید. تنظیم بودن این سنسور با ئی‌سی‌یو در عملکرد درست آن نقش بسیار مهمی خواهد داشت.

10. روغن موتور و فیلتر روغن

کاهش‌دهنده اصطکاک بین قطعات و کاهش سایش آنها، شست‌وشوی داخل موتور و تمیز نگه داشتن قطعات داخلی از دوده و رسوبات، آب‌بندی کامل بین سیلندر و پیستون، خنک کردن قطعات داخلی و در نتیجه کارکرد بهینه قطعات متحرک و حفاظت آنها در مقابل خوردگی و ضربه‌گیری از وظایف مهم روغن موتور است.

روغن از زمان شروع به کار موتور در معرض اکسیده شدن و تجزیه حرارتی قرار دارد و روغن پایه آن آلوده شده و از کیفیت آن کم می‌شود. همچنین مواد افزودنی استاندارد که وظیفه پاک کردن قطعات را ایفا می‌کنند نیز به مرور مصرف می‌شود. در این حالت روغن دیگر نمی‌تواند وظایف خود را بخوبی انجام دهد و ادامه فعالیت موتور و قطعات حساس داخل آن با خطر جدی‌ روبه‌رو خواهد شد. طبق تاکید شرکت‌های خودروساز باید در هر خودرو از استانداردهای ویژه‌ای استفاده کرد. این استانداردها به صورت اعداد روی بسته‌بندی روغن‌ها به چشم می‌خورند (مانند SAE 5W-40 در تصویر موجود) که باید حتما به آنها توجه کرد. تعویض روغن پس از طی مسافت‌های مشخص نیز از دیگر اقداماتی است که به سلامت موتور و اجزای آن کمک زیادی می‌کند. یکی از مهم‌ترین کارهایی که برای حفظ سلامت موتور باید به آن توجه کرد، رعایت همین نکات در مورد روغن است و با توجه به این که در حال حاضر در بازار مصرف، روغن‌های غیراستاندارد زیادی دیده می‌شود تاکید می‌کنیم از مصرف روغن‌های باز خودداری کنید.

یکی از عوامل موثر در تمیز نگه‌داشته شدن روغن موتور، فیلتر روغن است. آلودگی‌هایی مانند خرده‌ریزهای آهنی، دود و غیره بتدریج می‌توانند مسیر حرکت روغن و صافی‌های پمپ روغن را مسدود و به موتور آسیب جدی وارد کنند. این مساله ضرورت به کارگیری فیلتر روغن و تعویض بموقع آن را بخوبی مشخص می‌کند. وظیفه اصلی فیلتر روغن در مدار روغن کاری، تصفیه روغن قبل از رسیدن به یاتاقان‌ها و قسمت‌های در معرض اصطکاک موتور است. فیلترها تا مدت زمان مشخصی می‌توانند وظیفه خود را بدرستی انجام دهند. در صورت تعویض نکردن آن، سوراخ‌های کاغذی فیلتر مسدود می‌شوند و دیگر توانایی تصفیه روغن را نخواهد داشت.

در انتخاب فیلتر مناسب باید دقت بسیاری صورت بگیرد. بیشتر فیلترهای ارزان‌قیمت موجود در بازار از جنس کاغذ و مقوا ساخته می‌شوند که قدرت جذب بسیار پایین‌تری نسبت به فیلترهای اصلی خواهند داشت. به همین علت به استاندارد بودن آن توجه کافی داشته باشید.

محمدرضا نجفی